ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
حافظ شیرازی، شاعر نامدار قرن هشتم هجری، با غزل‌های عاشقانه و عارفانه‌اش از بزرگان ادب فارسی است. دیوان او از شاهکارهای شعر فارسی و الهام بخش جهانیان است. در این نوشته وب سایت ادبیات فارسی شما را با حافظ شیرازی، آشنا خواهد کرد. همراه ما بمانید.
حافظ شیرازی کیست
نام کامل: خواجه شمس الدین محمد بن بهاء الدین محمد شیرازی
متولد: حدود ۷۲۷ هجری قمری (برابر با ۷۰۵ هجری خورشیدی)
محل تولد: شیراز، فارس
درگذشت: ۷۹۲ هجری قمری (برابر با ۷۶۸ هجری خورشیدی؛ حدود ۶۵ سال)
شیراز، امپراتوری تیموری
آرامگاه: حافظیه شیراز
لقب: لسان الغیب، ترجمان الاسرار، لسان العرفا و ناظم الاولیاء
پیشه: خطیب، شاعر، نویسنده
ملیت: ایرانی
سبک نوشتاری: سبک عراقی
بیوگرافی حافظ شیرازی
خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی (۷۲۷–۷۹۲ هجری قمری)، شاعر بزرگ ایرانی و متخلص به حافظ، از نامدارترین شاعران غزل سرای فارسی زبان است. وی با لقب هایی چون لسان الغیب و ترجمان الاسرار شناخته می شود و سخن او تأثیر بسیاری بر شاعران پس از خود داشته است.
حافظ تحت تأثیر سبک خواجوی کرمانی شعر می سرود و شباهت هایی میان اشعار این دو دیده می شود. در قرن های هجده و نوزده میلادی، شعرهای حافظ به زبان های اروپایی ترجمه شد و شهرتش به محافل ادبی غرب نیز راه یافت.
در تقویم رسمی ایران، روز ۲۰ مهر به عنوان روز بزرگداشت حافظ نام گذاری شده و هر سال مراسمی با حضور پژوهشگران داخلی و خارجی در آرامگاه او در شیراز برگزار می شود.
حافظ شیرازی بیوگرافی
پژوهش درباره حافظ با دو چالش عمده روبروست: زندگی نامه ای معتبر و تدوین نسخه ای قابل اعتماد از اشعارش. هیچ نوشته ای از حافظ به تنهایی قابل فهم کامل نیست، مگر با شناخت عمیق از زندگی و زمانه اش. اما منابع موجود، پراکنده، متناقض و گاه افسانه آمیزند.
نسخه های خطی دیوان او نیز تفاوت هایی دارند و مشخص نیست کدام دقیق ترند. افزون بر این، نمی دانیم خود حافظ چه اشعاری را برای ثبت نهایی برگزیده یا کنار گذاشته است. هرچند تلاش هایی برای تحلیل متون و مقایسه نسخه ها انجام شده، هنوز پاسخ روشنی برای بسیاری از ابهامات وجود ندارد.
مهم ترین منبع شناخته شده درباره زندگی حافظ، مقدمه ای است که محمد گلندام بر دیوان او نوشته است، اما آن هم کامل و بی نقص نیست.
زندگی نامه حافظ شیرازی
سال تولد حافظ به طور دقیق مشخص نیست، اما بر پایه قرائن تاریخی، آن را بین سال های ۷۱۳ تا ۷۲۷ هجری قمری تخمین می زنند. برخی منابع مانند فخر الزمانی، تولد او را ۷۲۷ ه.ق دانسته اند، اما این نظر به دلیل ناسازگاری با شواهد تاریخی معتبر نیست.
برای مثال، در یکی از غزل های حافظ که به مجلس سلطان غیاث الدین کیخسرو اشاره دارد، شور جوانی شاعر نمایان است و با توجه به سه ساله بودن دوران حکومت کیخسرو، این غزل باید در دوره جوانی حافظ و حدود دهه سوم عمر او سروده شده باشد.
حافظ شیرازی زندگی نامه
از این رو، تولد وی ممکن است نزدیک به ۷۱۳ یا ۷۱۵ ه.ق باشد. همچنین قطعه ای که در مدح جلال الدین مسعود شاه اینجو سروده شده و به بازگشت او به شیراز در سال ۷۴۰ ه.ق اشاره دارد، نشان می دهد حافظ در آن زمان حدود ۲۰ تا ۳۰ سال داشته است.
پژوهشگرانی مانند قاسم غنی، مجتبایی و محمد معین نیز تولد حافظ را به ترتیب حدود سال های ۷۱۵، ۷۲۰ و ۷۱۵ ه.ق تخمین زده اند.
نام حافظ شیرازی
نام اصلی حافظ، محمد بود، اما در زمان زندگی اش بیشتر با لقب شمس الدین و تخلص حافظ شناخته می شد. تخلص حافظ به دلیل آشنایی عمیق او با قرآن انتخاب شده و نشانه ای از رابطه قلبی و معنوی او با آیات قرآن است.
این واژه همچنین در فرهنگ ایرانی به معنای آواز خوان نیز به کار می رفته است. لقب های دیگری مانند لسان الغیب، ترجمان الاسرار، خواجه و… پس از مرگ او به تدریج به کار رفتند و باعث شکل گیری شخصیتی ادبی فراتر از زندگی واقعی اش شدند.
پدر حافظ شیرازی
درباره نسب حافظ دیدگاه های مختلفی وجود دارد. برخی پژوهشگران اصل خانواده اش را از عراق عجم یا کوهپایه اصفهان می دانند، ولی او در شیراز به دنیا آمد و رشد کرد. منابع، لقب پدر او را بهاءالدین یا کمال الدین و لقب جدش را غیاث الدین ذکر کرده اند.
برخی روایت ها از زندگی او مانند فقر دوران کودکی، کار در نانوایی و آموزش ابتدایی در مکتب خانه آمده است. برخی پژوهشگران مانند زرین کوب باور دارند بسیاری از این روایات رنگ افسانه دارند و حاصل تلاش شهرها برای انتساب حافظ به خودشان بوده اند.
لسان الغیب حافظ شیرازی
حافظ شیرازی
نام حافظ، شاعر بزرگ ایرانی، در قرن هشتم هجری و در شهر شیراز زندگی کرد. علاقه ی عمیق او به شیراز و مکان های دیدنی اش مانند مصلی و رکن آباد در اشعارش بازتاب یافته و نمونه هایی چون اگر آن ترک شیرازی و خوشا شیراز از آن جمله اند. او با زبان عربی، علوم اسلامی و ادبیات فارسی آشنایی داشت و در جوانی مدتی به نسخه برداری و شاگردی در نانوایی مشغول بود.
شاعر حافظ شیرازی
نخستین فعالیت های جدی شاعرانه اش را با مدیحه سرایی برای قوام الدین حسن آغاز کرد. در دوره حکومت های محلی چون اینجو، مظفری و تیموری، حافظ در شیراز زندگی می کرد و گاه مورد حمایت یا فشار سیاسی قرار می گرفت.
او دوران بلوغ هنری اش را در زمان سلطنت شاه شجاع گذراند؛ هرچند این دوره خالی از ناآرامی نبود، شهرت او به سراسر ایران، هند و جهان عرب گسترش یافت، اما دعوت دربار های دور را نپذیرفت. در نهایت، با پایان یافتن سلسله مظفریان توسط تیمور، حافظ همچنان در شیراز ماند و به زندگی شاعرانه اش ادامه داد.
تحصیلات حافظ شیرازی
اطلاعات موجود درباره تحصیلات حافظ بیشتر از اشاره های خود او در شعرها و مقدمه ی کوتاه محمد گلندام به دست می آید. گفته می شود او در دوران کودکی نزد مکتب خانه ای نزدیک نانوایی سواد آموخته و بعدها در علوم دینی و ادبی به درجات بالایی رسید.
حافظ هر صبح مجلس درس قرآن داشته و در محضر قوام الدین شیرازی تحصیل کرده است. او بر کتاب هایی چون کشاف، مفتاح العلوم، مطالع، مصباح و دیگر منابع مهم زمان خود مطالعه داشته و بر آن ها حاشیه نویسی کرده است. به استناد اشعارش، چهل سال تحصیل کرده، قرآن را با قرائات مختلف حفظ کرده و به سبب همین دانش، لقب هایی چون ملک القراء و مفخر العلماء گرفته است.
تدریس حافظ شیرازی
گزارش هایی نیز وجود دارد که او مدتی در مدرسه قوام الدین تدریس می کرده یا حتی معلم یکی از سلاطین زمان خود بوده است، اما این مطالب در منابع معتبر اولیه تأیید نشده اند. همچنین، هرچند صوفیان از شعر حافظ استقبال کرده اند، ولی نشانه ای از پیروی رسمی او از طریقت صوفیانه دیده نمی شود.
در دوران حکومت شاه شجاع، مدتی مورد بی مهری واقع شد و احتمالاً مدتی به یزد و اصفهان رفت. گرچه بعدها دوباره حمایت هایی از سوی شاه و وزیران دریافت کرد، ولی هرگز جایگاه سابقش را باز نیافت. حافظ با وجود مقام علمی اش، به نظر نمی رسد که شاعر رسمی دربار بوده یا زندگی اش از نظر مالی همواره در آسایش بوده باشد.
زندگی شخصی حافظ شیرازی
با توجه به زبان کنایه آمیز و مبهم اشعار حافظ، نمی توان برداشت قطعی ای از زندگی شخصی او داشت؛ اما در برخی اشعار، اشاراتی به همسر و فرزندانش دیده می شود. طبق این اشارات، همسر حافظ که در برخی روایات شاخ نبات نامیده شده، در میانسالی درگذشته است. همچنین یکی از فرزندان او در کودکی و دیگری در جوانی فوت کرده اند.
شاخ نبات حافظ
خانواده حافظ شیرازی
اطلاعات موجود درباره خانواده اش تنها از دل اشعار او به دست می آید، که البته می توان آن ها را به گونه های مختلفی تفسیر کرد. به عنوان مثال، اشعاری مانند مرا در خانه سروی هست… یا آن یار کزو خانه ما جای پری بود… ممکن است به همسرش اشاره داشته باشند. در مورد فرزندان، ابیات مشخص تری مانند دلا دیدی که آن فرزانه فرزند… یا به جای لوح سیمین… به مرگ فرزندان او اشاره دارند.
برخی پژوهشگران میوه بهشتی را اشاره ای به سال درگذشت فرزندش در سال ۷۷۸ هجری قمری دانسته اند. همچنین برخی منابع به فرزندی به نام شاه نعمان اشاره کرده اند که در هندوستان می زیسته، ولی صحت این ادعا مشکوک است.
حافظ در اشعارش از دو برادر خود نیز نام برده است؛ یکی به نام عادل یا خلیل عادل که در ۵۹ سالگی درگذشته و دیگری که در جوانی فوت کرده است. به گفته برخی منابع، حافظ خواهر و خواهر زاده هایی نیز داشته است.
سفرهای حافظ
شهرت حافظ باعث شد که حاکمان مختلف از مناطق دور و نزدیک او را دعوت کنند. در اشعارش، اشاره هایی به آرزوی سفر به مکان هایی مانند عراق و یزد وجود دارد که احتمالاً نشان دهنده سفرهای او به یزد و اصفهان است.
در یکی از غزل ها، حافظ از درخواست خود برای بوسیدن خاک ایوان شاه یحیی مظفری، امیر یزد، سخن می گوید. در یکی از اشعارش نیز اشاره می کند که در یزد از سوی امیر آنجا بی توجهی دیده و از این موضوع ناراحت است. این سفر احتمالاً در اواخر عمر او بوده، چرا که در اشعارش به پیری خود اشاره کرده است.
گزارش هایی از سفر حافظ به هرمز نیز وجود دارد، هرچند برخی پژوهشگران آن را افسانه می دانند. گفته می شود که حافظ از سوی میر فیض الله انجو، وزیر محمود شاه بهمنی، حاکم دکن، برای سفر به آنجا دعوت شد، اما در نهایت به دلیل طوفان در دریا از سفر منصرف شد و به شیراز بازگشت.
همچنین در برخی منابع اشاره به سفر حافظ به مشهد شده، اما این موضوع هم بیشتر به افسانه ای می ماند تا واقعیت تاریخی. برخی مورخان معاصر همچون محمد معین این روایت را صحیح می دانند، ولی هیچ کدام از این سفرها مستندات تاریخی کافی ندارند.
مذهب حافظ شیرازی
اهالی فارس در زمان حافظ سنی‌مذهب بودند، در حالی که اولجایتو، پادشاه ایلخانی، یک سال پیش از تولد حافظ مذهب رسمی ایران را شیعه قرار داده بود. موضوع اینکه حافظ پیرو کدام مذهب یا فرقه اسلامی بود، همچنان محل بحث است.
برخی مانند علی دشتی حافظ را مسلمان و متدین می دانند و معتقدند که او هرچند به طور رسمی سنی و شافعی مذهب بود، اما نمی توان او را به طور دقیق در چارچوب یک مذهب خاص محدود کرد. پژوهشگران مختلف نظرات متفاوتی دارند؛ محمد قزوینی دلیلی برای مشخص کردن مذهب حافظ نیافته و جامی نیز چنین امری را ممکن ندانسته است. برخی نیز به این نتیجه رسیده‌اند که حافظ از آزادی فکر برخوردار بود و با بزرگان فرق مختلف در ارتباط بوده است.
مرتضوی حافظ را به دلیل ابیاتی که جبر را پذیرفته و عقل و فلسفه را طرد کرده، به دیدگاه های اشعری مشرب نسبت داده است. اما محمد معین معتقد است که حافظ به مفاهیم دینی اسلام باور داشت، اگرچه برخی ابیاتش ممکن است نشان دهنده شک و تردید در معاد باشد. حتی پس از مرگ حافظ، برخی او را ملحد دانسته و با خاکسپاری اسلامی اش مخالفت کرده اند، اگرچه یان ریپکا این گزارش ها را افسانه‌ای می داند.
حافظ شیرازی تصوف و عرفان
در تفسیر اشعار حافظ، اختلاف نظرهای بسیاری وجود دارد. حافظ با اینکه به عرفان آگاهی کامل داشت، اما به ارشاد و دستگیری نپرداخت و نه مرید کسی بود و نه مریدی داشت. بسیاری از اشعار او، به ویژه با زبان طنز و صراحت، انتقاداتی به صوفیان و خرقه پوشی ها دارد.
یان ریپکا معتقد است که تفسیر عرفانی از اشعار حافظ به دلیل کم فهمی استعاره ها و تمایل به برگرداندن نمادهای عارفانه به مفاهیم زندگی مردم رایج شده است. همچنین، محمدتقی بهار بر این باور است که مفاهیم باده، معشوق و محتسب باید در معنای سیاسی آن تفسیر شود.
حافظ در دوران خود بیشتر اشعار عاشقانه می سرود و در دوران حمایت یک عارف مسلک، مانند جلال الدین توران شاه، اشعار عارفانه ای هم نوشت. اما او صوفی و خانقاهی نبود و در اشعارش مضامین فلسفی بدبینی و انکار دیده می شود که با عرفان و تصوف هم خوانی ندارد.
حافظ از صوفیان دوری جسته و نسبت به ریا کاری آنها حساس بوده است. او عشق را به عنوان یک جواهر که دل را صیقل می دهد می دانست و تجربهٔ غم و اندوه را به عنوان نشانه ای از این صیقل دهی می پذیرفت. حافظ تأکید دارد که بدون راهنما نباید به کوی عشق قدم گذاشت.
مرگ حافظ شیرازی
سال در گذشت حافظ نسبت به سال تولد او کمتر مورد اختلاف است. در بیشتر نسخه ها، سال درگذشت حافظ ۷۹۲ هجری قمری ذکر شده است. این تاریخ در مقدمه جامع دیوان و همچنین در یک دو بیتی به وضوح آمده است. اما در برخی نسخه ها، سال ۷۹۱ هجری قمری ذکر شده است.
این اختلاف به دلیل تفاوت در مواد تاریخ و تغییرات ممکن در نسخ مختلف است. برخی از تذکره نویسان نیز سال ۷۹۱ را پذیرفته اند.حافظ در شیراز و در مکانی به نام کت یا مصلای شهر دفن شد.
پس از تسخیر شیراز در سال ۸۵۵ هجری قمری توسط ابوالقاسم بابر تیموری، وزیر او، مولانا محمد معمایی، دستور ساخت بنای آرامگاه را داد. این آرامگاه بعدها گسترش یافت و به طور قابل توجهی تغییر شکل داد. در قرون بعد، شخصیت های مختلفی نیز در نزدیکی آرامگاه حافظ دفن شدند.
آرامگاه حافظ شیرازی
مرکز حافظ شناسی
مرکز حافظ شناسی یکی از نهادهای مهم فرهنگی و علمی در ایران است که در سال ۱۳۷۵ تأسیس شد و در آرامگاه حافظ فعالیت های خود را آغاز کرد. این مرکز به پژوهش های مرتبط با حافظ پژوهی پرداخته و مجموعه ای از آثار ارزشمند در این زمینه جمع آوری کرده است.
فعالیت های این مرکز شامل ارزیابی طرح های علمی، حمایت از مطالعات حافظ شناسی، چاپ و نشر پژوهش ها، و برگزاری جلسات علمی به مناسبت بزرگداشت حافظ می شود. همچنین از سال ۱۳۷۵ کلاس های آزاد حافظ خوانی در این مرکز برگزار می شود.
یکی از اقدامات دیگر این مرکز، اعطای نشان درجه یک علمی حافظ شناسی به حافظ پژوهان برجسته است. تا سال ۱۴۰۰، شش نفر از پژوهشگران در این زمینه، از جمله هانری دو فوشه کور، جیوانی ام. درمه، سلیم نیساری، بهاءالدین خرمشاهی، سعید حمیدیان و حجابی کرلانگیچ، موفق به دریافت این نشان شده اند.
آثار حافظ شیرازی
حافظ شیرازی یکی از بزرگ ترین شاعران فارسی زبان است که آثارش تأثیر عمیقی بر ادبیات فارسی و شعر جهان گذاشته اند. مهم ترین آثار حافظ شامل دیوان اشعار اوست که شامل غزلیات معروف او است. این دیوان به‌ویژه برای شعرهای عاشقانه، عرفانی و اجتماعی‌اش شناخته می شود.
حافظ در این دیوان، علاوه بر غزل های عرفانی و روحانی، به مسائل اجتماعی، فلسفی و انسانی نیز پرداخته است. دیوان حافظ مجموعه‌ای از اشعار با زبان ساده و عاطفی است که در عین حال مفاهیم عمیق و پنهان دارند.
از دیگر آثار حافظ می توان به گزیده های حافظ اشاره کرد که برخی از منتخب ترین غزلیات او در آن جمع آوری شده است. این اثر به ویژه در میان عاشقان شعر و ادب فارسی محبوب است.حافظ همچنین در زندگی نامه های مختلف، به عنوان یکی از بزرگ ترین شاعران و حکیمان ایران شناخته می شود.
دیوان حافظ شیرازی
دیوان حافظ مجموعه ای از تمام اشعار باقی مانده از حافظ است. بیشتر این اشعار به زبان فارسی هستند، اما اشعاری به زبان عربی و همچنین برخی اشعار ملمع نیز در آن وجود دارند.
بخش اصلی دیوان حافظ، غزلیات است، اما اشعار در قالب های دیگر مثل قطعه، قصیده، مثنوی و رباعی نیز در این مجموعه دیده می شود. حافظ در زمان حیات خود شهرت زیادی داشت، ولی تعداد شعرهای باقی مانده از او کمتر از ۵۰۰ غزل است. برخی از رباعیات حافظ اصالت شان مورد تردید قرار گرفته است.
این دیوان احتمالاً برای اولین بار پس از مرگ حافظ توسط محمد گلندام جمع آوری شد، اما برخی گزارش ها از ویرایش دیوان توسط حافظ پیش از مرگش در سال ۷۷۰ هجری حکایت دارند. نسخه های مختلف دیوان حافظ در قرن های ۱۵ میلادی و بعدتر منتشر شده‌اند.
مهم ترین نسخه ها شامل نسخه های عبدالرحیم خلخالی، حسین پژمان و محمد قزوینی هستند. همچنین، در قرن ۱۹ میلادی، ترجمه های مهمی از دیوان حافظ به زبان های مختلف مانند آلمانی توسط جوزف فون هامر و فینتسنتس روزنتسوایگ منتشر شد.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
بزرگداشت سعدی شیرازیزندگی نامه سعدی شیرازیبزرگداشت حافظ شیرازی
