ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ ایرانی و خالق شاهنامه، در سده چهارم هجری در توس زاده شد. او با سرودن شاهنامه، نقش بزرگی در حفظ زبان و فرهنگ ایرانی ایفا کرد. در این نوشته وب سایت ادبیات فارسی شما را با زندگی نامه ابوالقاسم فردوسی، آشنا خواهد کرد. همراه ما بمانید.
ابوالقاسم فردوسی کیست
نام کامل: ابوالقاسم منصور بن حسن توسی
متولد: ۳۲۹ هجری قمری (۹۴۰ میلادی)
محل تولد: دهکده پاژ، توس، خراسان، امارت سامانی
درگذشت: ۴۱۶ هجری قمری (۱۰۲۵ میلادی) توس، خراسان، سلطنت غزنوی
آرامگاه: آرامگاه فردوسی، خراسان رضوی، ایران
لقب: فردوسی (تخلص)، حکیم توس، حکیم سخن
پیشه: شاعر و دهقان
ملیت: ایرانی
سبک نوشتاری: خراسانی
بیوگرافی ابوالقاسم فردوسی
ابوالقاسم منصور بن حسن توسی، که با تخلص فردوسی شناخته می شود، در فاصله سال های ۳۲۹ تا ۴۱۶ هجری قمری (برابر با ۳۱۹ تا ۴۰۳ هجری شمسی) می زیست. او شاعر حماسه سرای برجسته ایرانی و خالق اثر سترگ شاهنامه، حماسه ملی ایران، است.
فردوسی را بزرگ ترین شاعر حماسه سرای زبان فارسی می دانند که آوازه ای جهانی یافته است. از او با عناوینی چون حکیم سخن و حکیم توس نیز یاد می شود.
ابوالقاسم فردوسی بیوگرافی
درباره فردوسی و شاهنامه افسانه های بسیاری ساخته شده که اغلب از خیال پردازی مردم و شاهنامه خوانان سرچشمه گرفته و پایه تاریخی ندارند.
داستان هایی مانند سفر نسخه پهلوی شاهنامه از تیسفون به هند و بازگشت آن به ایران، برخورد فردوسی با شاعران دربار غزنوی، فرارش پس از نوشتن هجونامه، ماجرای نپذیرفتن پاداش سلطان محمود و افسانه مرگ او هم زمان با رسیدن آن پاداش، همه در زمره این روایت های بی اعتبار یا کم اعتبار هستند.
برخی پژوهشگران مانند خالقی مطلق می گویند گرچه نمی توان صحت همه این روایت ها را تأیید کرد، اما بعضی از آن ها در منابع معتبر دیگری نیز آمده اند و احتمال واقعی بودنشان وجود دارد، مانند سفر فردوسی به غزنه یا طبرستان.
زندگی ابوالقاسم فردوسی
در دوره های بعد، از جمله دوران رضاشاه، زندگی فردوسی برای اهداف سیاسی یا هنری بازسازی شد. رضاشاه او را نماد ملی گرایی دانست، فیلم ها و نمایش هایی درباره اش ساخته شد و حتی برخی جریان های چپ او را نماد سرکوب معرفی کردند.
نویسندگانی همچون بهرام بیضایی و ساتم الغ‌زاده نیز با نگاهی شخصی داستان زندگی او را باز آفرینی کردند.
اما پژوهشگران در میان انبوه روایت ها، تلاش کرده اند زندگی واقعی فردوسی را از دل منابع تاریخی بازیابند. و ما در این مقاله بر همین اساس زندگیش را توضیح خواهیم داد.
زندگی نامه ابوالقاسم فردوسی
کنیه فردوسی ابوالقاسم و تخلص او فردوسی است، ولی اطلاعات قطعی درباره نام و خانواده اش در دسترس نیست. در برخی منابع، نام او را منصور، حسن یا احمد ذکر کرده اند و نام پدرش نیز به طور مختلف حسن، احمد یا علی آمده است.
معتبرترین نام برای این شاعر ایرانی ابوالقاسم فردوسی توسی است. دلیل انتخاب تخلص فردوسی هنوز مشخص نیست، اما ممکن است به سلطان محمود غزنوی مربوط باشد. در منابع قدیمی تر، مانند عجایب المخلوقات، نام او حسن آمده است و در برخی دیگر نیز منصور ذکر شده است. تحقیقات مختلف نشان می دهند که نام و نسب فردوسی هنوز به طور قطعی مشخص نیست.
ابوالقاسم فردوسی زندگی نامه
فردوسی شاعر قرن چندم
بر اساس اشاره های مختصر فردوسی، مشخص شده که او از خانواده ای دهقانی بوده است. دهقانان در دوران پیش از اسلام و سده های دوم و سوم هجری، طبقه ای از زمین داران بودند که بیشتر به منظور حفظ جایگاه اجتماعی و مالی خود به اسلام روی آوردند.
این افراد به سنت ها و رسوم نیاکان خود ارادت زیادی داشتند و در حفظ و نگهداری آن ها کوشا بودند. فرزندان دهقانان در محیطی پر از آداب و رسوم ایرانی پرورش می یافتند و به عنوان نگهبانان فرهنگ ملی ایرانی شناخته می شدند.
درباره دوران کودکی و جوانی فردوسی، هیچ گونه اشاره ای از خود او وجود ندارد و منابع قدیمی جز افسانه ها و تخیلات اطلاعات دیگری ارائه نمی دهند. با این حال، با توجه به ساختار زبانی و بافت تاریخی فرهنگی شاهنامه، می توان دریافت که فردوسی در دوران جوانی خود با مطالعه و تأمل در آثار پیشینیان، سرمایه ای فرهنگی عظیم اندوخته است که بعدها در سرایش شاهنامه به کار برده است.
کودکی و جوانی فردوسی در دوران حکومت سامانیان سپری شد. شاهان سامانی از حامیان ادب فارسی بودند و فردوسی در زمانی و مکانی می زیست که داستان های ایرانی از محبوبیت زیادی برخوردار بود.
همان طور که خود در دیباچه شاهنامه اشاره کرده است، ستایش و تمجید از داستان های کهن ایرانی را از نامورنامه ابومنصوری اقتباس کرده و به طور کلی، جهان را مملو از داستان هایی می داند که بر آن دل نهاده شده است.
دانش ابوالقاسم فردوسی
در مورد فردوسی و آشنایی او با زبان های عربی و پهلوی، نظرات مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که فردوسی از زبان عربی و همچنین دانش های روزگار خود آگاهی داشته، اما به طور رسمی این دانش ها را نیاموخته بود. در مقابل، برخی دیگر بر این باورند که فردوسی با دانش های زمان خود و حتی زبان پهلوی آشنا بوده است.
بعضی پژوهشگران نیز اعتقاد دارند که فردوسی در زمینه زبان پهلوی از توانایی هایی برخوردار بوده، در حالی که دیگران این موضوع را رد می کنند. در مورد زبان عربی، به نظر می رسد که فردوسی به طور محدود آن را آموخته و در شعر و نثر عربی تخصص نداشته است.
همچنین در شاهنامه نشانه هایی از دانش هایی مانند ستاره شناسی و فلسفه دیده می شود، اما نمی توان گفت که فردوسی در این زمینه ها تسلط ویژه ای داشته است. به طور کلی، فردوسی در فرهنگ، تاریخ، و زبان فارسی تخصص بالایی داشت، اما این دانش ها در آن زمان به عنوان دانش های پایه ای شناخته نمی شدند.
خانواده ابوالقاسم فردوسی
اطلاعات دقیقی از زندگی فردوسی تا پیش از نگارش شاهنامه در دست نیست. تنها می دانیم که پسر وی در سال ۳۵۹ هجری قمری به دنیا آمده است، بنابراین فردوسی باید پیش از سال ۳۵۸ هجری قمری ازدواج کرده باشد. درباره همسر فردوسی اطلاعاتی وجود ندارد.
همسر فردوسی
برخی پژوهشگران مانند حبیب یغمایی، محمدتقی بهار و ذبیح الله صفا، زنی که در ابتدای داستان بیژن و منیژه ذکر شده، را همسر فردوسی می دانند. اگر این فرضیه صحیح باشد، احتمالاً او زنی فرهیخته و چنگ نواز بوده که مانند خود فردوسی از خانواده ای دهقان نژاد می آمده و از آموزش هایی که در این خانواده ها به دختران داده می شده، بهره مند بوده است.
پسر فردوسی
پسر فردوسی در سال ۳۹۶ هجری قمری، در ۳۷ سالگی و زمانی که فردوسی ۶۷ ساله بود، درگذشت. فردوسی از مرگ پسرش ناراحت بود و از خداوند برای او طلب آمرزش کرد.
دختر فردوسی
به گفته نظامی عروضی، تنها یک دختر از فردوسی باقی ماند و او پاداش شاهنامه را برای کابین دخترش خواست. پس از مرگ فردوسی، دختر او پاداش را نپذیرفت و این پاداش برای بهبود کاروانسرای چاهه صرف شد.
مرگ ابوالقاسم فردوسی
سال مرگ فردوسی در منابع کهن ذکر نشده و نخستین اشاره به آن در پیشگفتار شاهنامه بایسنقری با ذکر سال ۴۱۶ هجری قمری است. این تاریخ توسط تذکره نویسان بعدی، از جمله حمدالله مستوفی و فصیح خوافی، تایید شده است.
به گزارش نظامی عروضی، این تاریخ درست به نظر می رسد، اگر داستان پشیمانی محمود از رفتار با فردوسی و ارسال پاداش واقعی باشد. برخی منابع دیگر، مانند تذکرة الشعرا دولت شاه، سال ۴۱۱ هجری قمری را ذکر کرده اند.
محمد امین ریاحی نیز با توجه به اشاره فردوسی به پیری، نتیجه گرفته که او پس از سال ۴۰۵ و قبل از ۴۱۱ هجری قمری فوت کرده است. همایون فرخ نیز سال مرگ فردوسی را بر اساس تاریخ تولد او (۳۱۳ هجری قمری) و طول عمرش (۷۲ یا ۷۳ سال) به سال ۳۸۵ یا ۳۸۶ هجری قمری تخمین زده است. متن پیکر او در باغی در شهر تابران توس دفن شد.
آرامگاه ابوالقاسم فردوسی
آرامگاه فردوسی
آرامگاه او که پس از تخریب های متعدد دوباره ساخته شد، در زمان سلطنت صفویان بازسازی گردید. در دوره رضا شاه، آرامگاه به شکل امروزی و با طراحی حسین لرزاده ساخته شد.
فردوسی هزاره
در کنگره هزاره فردوسی، در ایران و کشورهای دیگر مراسم بزرگ داشت برگزار شد. آرامگاه فردوسی با حضور رضاشاه افتتاح شد و خیابان ها و مدارس زیادی به نام او نام گذاری شدند. این رویداد آغازگر پژوهش های گسترده درباره شاهنامه بود.
در ایران نسخه هایی از شاهنامه چاپ و مجله هایی ویژه نامه‌هایی درباره فردوسی منتشر کردند. همچنین، آیین های سالانه بزرگ داشت فردوسی در ۲۵ اردیبهشت برگزار می شود و اقدامات نمادینی مانند ضرب مدال، چاپ تمبر و طراحی قلم نیز انجام شده است.
تندیس های فردوس
تندیس های متعددی از فردوسی، شاعر نامدار ایرانی، ساخته شده است. از برجسته ترین آن ها می توان به تندیس اثر ابوالحسن صدیقی اشاره کرد که در میدان فردوسی تهران قرار دارد و در تاریخ پنجم مهر ۱۳۵۰ رونمایی شد. آثار دیگری از همین هنرمند در جوار آرامگاه فردوسی در توس و نیز در میدان فردوسی شهر رم در ایتالیا نصب شده اند.
همچنین تندیس هایی از فردوسی در مکان هایی چون دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه تهران (اهدایی از پارسیان هند)، و شهر دوشنبه در تاجیکستان دیده می شود. افزون بر این، تندیس رخش، اسب اسطوره ای شاهنامه، نیز در سیستان قرار دارد.
مجسمه فردوسی
نهادهای به نام فردوسی
نخستین نهاد رسمی در ایران که با هدف پژوهش در زمینه شاهنامه پژوهی تأسیس شد، بنیاد شاهنامه فردوسی بود. این نهاد پژوهشی در سال ۱۳۵۰ و در دوران حکومت محمدرضا پهلوی، زیر نظر وزارت فرهنگ و هنر آغاز به کار کرد.
پس از انقلاب ۱۳۵۷، این بنیاد به همراه یازده مؤسسه فرهنگی دیگر در مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی که زیر مجموعه وزارت علوم و آموزش عالی بود، ادغام شد. این مؤسسه امروزه با نام پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی شناخته می شود.
در کنار آن، نهاد دیگری به نام بنیاد فردوسی نیز در زمینه شاهنامه پژوهی فعال است. این بنیاد، یک سازمان مردم نهاد است که در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۴ با مجوز رسمی از سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تأسیس شد و دارای دو دفتر در تهران و مشهد است.
فردوسی سازمان یونسکو
از مهم ترین دستاوردهای این بنیاد، می توان به ثبت هزاره پایان سرایش شاهنامه در فهرست رویدادها و مفاخر علمی، فرهنگی و هنری سال ۲۰۱۰–۲۰۱۱ یونسکو اشاره کرد. این ثبت، نخستین رویدادی بود که بر اساس گاه شمار خورشیدی در یونسکو به ثبت رسید و پیشنهاد آن در سی و پنجمین کنفرانس عمومی این سازمان با استقبال ۱۹۲ کشور عضو روبه رو شد.
موسسه فردوسی
در ادامه گسترش همکاری های فرهنگی میان ایران و آلبانی، و به مناسبت گرامی داشت هزاره شاهنامه در سال ۲۰۱۰، مؤسسه ای با عنوان مؤسسه فردوسی در پاییز سال ۱۳۸۹ در شهر تیرانا، پایتخت آلبانی، در سطح دانشگاهی و با هدف مطالعات ایران شناسی و زبان فارسی آغاز به کار کرد.
شاهنامه فردوسی
فردوسی پژوهی
جلال خالقی مطلق یکی از بزرگ ترین پژوهشگران و ویراستاران شاهنامه است که مهم ترین و دقیق ترین نسخه های این اثر را همراه با پژوهش ها و یادداشت های فراوان منتشر کرده است. ویرایش شاهنامه ویراسته جلال خالقی مطلق در ۸ جلد و تحت نظر احسان یارشاطر در نیویورک منتشر شده و به عنوان بهترین ویرایش از شاهنامه شناخته می‌شود.
در سال های اخیر، پژوهش های زیادی درباره فردوسی و شاهنامه انجام گرفته است، و شخصیت های برجسته ای مانند سیدحسن تقی زاده، ملک الشعرا بهار، محمد قزوینی و مجتبی مینوی در این زمینه فعال بوده‌اند.
نشست های مختلف فردوسی پژوهی در سطح جهانی، از جمله در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران و ایتالیا، به طور مستمر برگزار می شود. همچنین کتاب های زیادی در این حوزه چاپ شده اند که از آن جمله می توان به نامه باستان و تصحیح شاهنامه اشاره کرد. این تحقیقات و آثار، درک عمیق تری از شاهنامه و آثار فردوسی ارائه می دهند.
جایگاه جهانی فردوسی
جایگاه جهانی فردوسی بسیار برجسته و ارزشمند است، چرا که او یکی از بزرگ ترین شاعران حماسی جهان به شمار می رود و شاهنامه اش اثری ماندگار در ادبیات جهانی محسوب می شود.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
بررسی ریشه ها و معادل های بین فرهنگی ضرب المثل های فارسی و انگلیسینقش شعر در تقویت حافظه و بیان کودکانبزرگداشت ابوالقاسم فردوسی
