ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
ایهام آرایه ای است که در آن واژه ای با دو معنی به کار می رود؛ یکی نزدیک به ذهن و دیگری پنهان و دور، که هر دو در جمله قابل برداشت اند. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح آرایه ادبی ایهام می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
آرایه ادبی ایهام چیست
آرایه ایهام یکی از زیباترین و هنر مندانه ترین آرایه های معنوی در زبان فارسی است. این آرایه به شاعر امکان می دهد با استفاده از یک واژه چند معنایی، ذهن مخاطب را بین دو معنی معلق نگه دارد. در این مقاله، با تعریفی ساده، آموزش گام به گام، مثال های واضح و معرفی انواع ایهام همراه تان هستیم.
ایهام چیست
در علم بیان، ایهام یعنی به کار بردن واژه ای که دست کم دو معنی دارد؛ یکی نزدیک به ذهن و دیگری دور از ذهن. نکته مهم این است که هر دو معنا باید در شعر یا نثر قابل پذیرش باشند. یعنی وقتی آن واژه را در جمله می گذارید، هر دو معنا معنا دار و منطقی باشند.
تعریف لغوی ایهام
ایهام از ریشه وهم گرفته شده و در لغت به معنای ایجاد شک، تردید و دوگانگی در ذهن است.
تفاوت ایهام و مجاز
در ایهام، هر دو معنا قابل استفاده اند، ولی در مجاز، فقط یکی از معناها معتبر است و معمولاً با قرینه همراه می شود.
مثل : بشقاب را خوردم.
در این جمله، بشقاب به معنی غذاست (نه ظرف). پس اینجا مجاز داریم، نه ایهام.
انواع ایهام
آرایه ایهام به دو دسته اصلی تقسیم می شود:
ایهام ساده
واژه ای با دو معنای پذیرفتنی به کار رفته است و هر دو معنا بافت جمله را تقویت می کنند.
مثال:
بی مهر رخت روز مرا نور نمانده ست
واژه «مهر» هم به معنی محبت است و هم خورشید.
ایهام تناسب
در این حالت، واژه ای چند معنا دارد اما فقط یکی از معانی قابل قبول است؛ با این حال، معنی غیر قابل قبول با واژه ای دیگر در متن تناسب معنایی دارد.
ایهام تناسب چیست؟
ایهام تناسب ترکیبی از دو آرایه است:
ایهام
تناسب (مراعات النظیر)
در این حالت، یکی از معانی واژه با کلمات اطرافش هم خانواده یا مرتبط است، هرچند خودش در جمله کاربرد مستقیمی ندارد.
مثال از ایهام تناسب
تا دل هرزه گرد من رفت به چین زلف او / زان سفر دراز خود عزم وطن نمی کند
واژه چین دو معنا دارد:
شکن مو (پذیرفتنی)
کشور چین (ناپذ یرفتنی)
ولی چون کشور چین با وطن تناسب دارد، این ایهام تناسب است.
ایهام و ایهام تناسب
برای تشخیص درست، این مراحل را طی کنید:
واژه چند معنایی را بیابید.
هر دو معنی را در جمله بگذارید.
اگر هر دو معنی پذیرفتنی بودند: ایهام ساده داریم.
اگر فقط یکی پذیرفتنی بود و معنی دوم با کلمات اطرافش تناسب داشت: ایهام تناسب داریم.
واژه های رایج ایهام دار
برای تشخیص بهتر ایهام در شعر یا نثر، آشنایی با واژه های چند معنایی بسیار کمک می کند. در ادامه چند نمونه از واژه های پر تکرار در ایهام را به صورت لیست می آوریم:
مهر: محبت / خورشید
بو: رایحه / آرزو
راز: سخن پنهان / نام گیاه
آیت: نشانه / آیه قرآن
چین: شکن مو / کشور چین
دل: قلب / عقل یا مرکز احساس
کمر: بخش میانی بدن / همت، تلاش
جام: ظرف شراب / پیروزی
رنگ: رنگ ظاهری / غم یا حالت درونی
تمرین ایهام و ایهام تناسب
روی خوبت آیتی از لطف بر ما کشف کرد / زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیر ما
کلمه آیت دو معنا دارد:
نشانه (پذیرفتنی)
آیه قرآن (ناپذیرفتنی)
چون آیه قرآن با واژه تفسیر تناسب دارد، این بیت ایهام تناسب دارد.
آرایه ادبی ایهام
آرایه ایهام با ایجاد چندلایه معنا، به شعر عمق و زیبایی خاصی می دهد. چه در اشعار کلاسیک و چه در نثر معاصر، شناخت این آرایه برای درک بهتر مفاهیم پنهان ضروری است. با تمرین و آشنایی با واژه های چند معنایی، می توانید ایهام را به راحتی در آثار ادبی شناسایی و لذت بیشتری از خواندن شعر ببرید.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
آرایه تلمیحبزرگداشت مولانا جلال الدین بلخی زندگی نامه مولانا جلال الدین بلخی
