ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
آرایه ادبی تشخیص زمانی است که ویژگی های انسانی به اشیاء، حیوانات یا مفاهیم غیرانسانی نسبت داده می شود. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح آرایه ادبی تشخیص می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
تشخیص چیست
تشخیص (یا جان بخشی) یکی از آرایه های مهم و پر کاربرد در ادبیات فارسی است که در آن ویژگی ها، رفتارها یا احساسات انسانی به موجودات بی جان، حیوانات، مفاهیم ذهنی یا پدیده های طبیعی نسبت داده می شود. این آرایه به متون ادبی روح و جان می بخشد و باعث می شود که خواننده ارتباط عاطفی بیشتری با آن برقرار کند.
تشخیص و استعاره اضافه
یکی از رایج ترین انواع آرایه تشخیص، در قالب ترکیب های مضاف و مضاف الیه (اضافه استعاری) پدیدار می شود. در این نوع، بدون ذکر انسان، بخشی از ویژگی های او به چیزهای غیر انسانی نسبت داده می شود.
نمونه هایی از اضافه های استعاری همراه با تشخیص:
دستِ روزگار
روزگار به انسانی تشبیه شده که دست دارد. دست ویژگی انسان است که به روزگار نسبت داده شده، پس آرایه تشخیص داریم.
پای اوهام
اوهام پدیده ای ذهنی است اما پا دارد؛ اینجا هم ویژگی انسانی به پدیده ای ذهنی نسبت داده شده و تشخیص به کار رفته است.
قهقهه ی فشنگ
فشنگ شیء بی جانی است که قهقهه می زند؛ پس ویژگی انسانی خندیدن به یک شیء نسبت داده شده و این نیز مثالی از تشخیص است.
چگونه تشخیص را پیدا کنیم
اگر در تشخیص دادن تشخیص دچار تردید شدید، از خود بپرسید:
آیا این ویژگی یا رفتار مختص انسان است؟
اگر پاسخ مثبت بود و آن ویژگی به غیر انسان نسبت داده شده بود، آرایه تشخیص داریم.
مثال کاربردی:
دست هوا
هوا انسان نیست و دست ندارد، اما دست به آن نسبت داده شده. پس این ترکیب شامل آرایه تشخیص است، حتی اگر نتوانید آن را اضافه استعاری تشخیص دهید.
شناسایی آرایه تشخیص
۱. تشخیص در مورد موجودات ماورایی مانند خدا، فرشته یا شیطان به کار نمی رود
چون این موجودات در دسته بندی انسانی و غیر انسانی قرار نمی گیرند، نسبت دادن ویژگی انسانی به آن ها شامل آرایه تشخیص نمی شود:
خدا بندگان را می بیند ← تشخیص نیست
شیطان انسان را فریفت ← تشخیص نیست
فرشتگان دعا کردند ← تشخیص نیست
۲. هر رفتاری از غیر انسان تشخیص نیست
ویژگی هایی که برای حیوانات یا طبیعت طبیعی به شمار می روند، تشخیص نیستند. تنها وقتی رفتار خاص انسانی به آن ها نسبت داده شود، تشخیص داریم.
غزال زیبا در دام افتاد ← غزال می تواند در دام بیفتد → تشخیص نیست
غزال گفت: خونم را مریز ← حرف زدن، ویژگی انسانی است → تشخیص داریم
سنبل رویید ← گیاه می تواند بروید → تشخیص نیست
سنبل مهربانی اش را از سوسن دریغ کرد ← مهربانی، ویژگی انسانی است → تشخیص داریم
۳. تشخیص در مواردی که معشوق مورد خطاب است
وقتی مخاطب شعر معشوق (انسان یا معشوق عرفانی) است، حتی اگر او با نمادهای غیر انسانی مانند گل، بهار یا بهشت خطاب شود، باز هم تشخیص محسوب نمی شود.
ای بهشت من، گل رعنای من…
این‌ها استعاره از معشوق انسانی هستند → تشخیص نیست
اهمیت آرایه تشخیص در ادبیات
آرایه تشخیص، از مهم ترین ابزارهای خیال پردازی در ادبیات است. نویسندگان و شاعران با استفاده از آن، اشیا و پدیده ها را زنده و جاندار نشان می دهند. این جان بخشی به متن باعث می شود:
- احساس و تخیل خواننده تحریک شود
- فضاهای شاعرانه و خیال انگیز شکل گیرد
- ارتباط عاطفی عمیق تری میان متن و مخاطب ایجاد شود
آرایه تشخیص در ادبیات فارسی
نتیجه گیری: آرایه تشخیص یکی از ارکان مهم زیبایی در زبان فارسی است. تشخیص یعنی نسبت دادن ویژگی های انسانی به غیر انسان ها، که باعث جان بخشی به کلمات می شود. اگرچه گاهی با استعاره یا خطاب به معشوق اشتباه گرفته می شود، اما با کمی دقت و درک مفهوم انسانی بودن ویژگی ها، می توان آن را به خوبی تشخیص داد.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
