ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
کتاب سمفونی مردگان نوشته ی عباس معروفی، یکی از برجسته ترین رمان های معاصر فارسی است. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح کتاب سمفونی مردگان می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
موضوع کتاب سمفونی مردگان
در رمان سمفونی مردگان، تم اصلی داستان رقابت است؛ رقابتی که در ابعاد مختلف جریان دارد: میان دو برادر، میان طبقات اجتماعی، میان زن و مرد، میان باورها و ایدئولوژی های گوناگون. برخی شخصیت ها در پی کسب منافع بیشتر و تثبیت قدرت خود هستند، در حالی که برخی دیگر تنها برای حفظ موجودیت و بقا تلاش می کنند.
اما در پایان، هیچ کس پیروز این میدان نیست. تنها کسانی که از ماهیت این رقابت آگاه می شوند، می توانند مسیر متفاوتی در پیش بگیرند؛ مسیری که در آن نه پیروزی معنا دارد و نه خوشبختی، بلکه درک زیبایی های اندک زندگی، عشق و هنر ارزشمند می شود.
شاید به همین دلیل است که عباس معروفی تمرکز خود را بر رقابت میان دو برادر گذاشته است. زیرا این نوع ستیز، محدود به زمان یا مکان خاصی نیست و در هر دوره ای تکرار می شود، و به نوعی نماد جهانی تضادهای انسانی است.
ژانر کتاب سمفونی مردگان
کتاب سمفونی مردگان اثری با محتوایی جامعه شناسانه است که به تقابل سنت و تجدد، امید به آینده، و مفهوم مرگ و تولدی دوباره می پردازد. یکی از وجوه مهم این رمان، بازتاب بیماری ها، آشفتگی ها و نابسامانی های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در مقطعی از تاریخ شهر اردبیل است؛ دوره ای که می تواند نمادی از وضعیت کلی ایران در آن زمان نیز باشد. این اثر در قالب سبک جریان سیال ذهن نگاشته شده و ساختاری مدرن و نوگرایانه دارد.
کتاب سمفونی مردگان
| عنوان مشخصه | توضیحات |
|---|---|
| نام کتاب | سمفونی مردگان |
| نویسنده | عباس معروفی |
| ناشر | انتشارات ققنوس |
| سال انتشار نخستین | ۱۳۷۰ شمسی |
| ژانر | رمان، ادبیات اجتماعی، تراژدی |
| محل وقوع داستان | اردبیل (ایران) |
| شخصیت های اصلی | آیدین، اورهان، پدر خانواده، مادر |
| موضوع کلی | تضاد فرد با جامعه سنتی، سرکوب خلاقیت |
| سبک نوشتار | روایی، چند صدایی، رئالیسم اجتماعی |
| تعداد صفحات | حدود ۳۰۰ صفحه (بسته به چاپ) |
| شابک | بسته به چاپ متفاوت است |
| زبان | فارسی |
| نکات ویژه | جزو آثار برجسته پس از انقلاب، ترجمه شده به چند زبان خارجی |
موومان های سمفونی مردگان
رمان سمفونی مردگان از چهار بخش اصلی تشکیل شده که به آن ها موومان گفته می شود؛ اصطلاحی برگرفته از موسیقی کلاسیک که با عنوان کتاب نیز تناسب دارد. هر یک از این موومان ها توسط یکی از شخصیت های داستان روایت می شود:
- موومان نخست از زبان اورهان روایت می شود.
- در موومان دوم، عباس معروفی، نویسنده اثر، نقش راوی را بر عهده دارد.
- راوی موومان سوم سورملینا، معشوق آیدین، است.
- و در نهایت، آیدین روایت موومان چهارم را انجام می دهد.
موومان سمفونی مردگان
داستان با توصیف ساعاتی از زندگی پایانی اورهان در یک بعدازظهر سرد و برفی زمستان آغاز می شود. در جریان روایت، اورهان به گذشته باز می گردد و خواننده نیز همراه او به سفری در زمان می رود. این حرکت میان گذشته و حال با الگویی چرخشی در سراسر رمان تکرار می شود.
موومان پایانی در حقیقت بازگشتی به آغاز داستان و موومان نخست است. عباس معروفی در این اثر، دو بعد زمانی را روایت می کند: یکی ۲۴ ساعت پایانی زندگی اورهان که به صورت خطی بیان می شود و دیگری ۴۳ سال از تاریخ زندگی خانواده اورخانی که در کنار آن، تصویری از شرایط اجتماعی و سیاسی شهر اردبیل نیز ارائه می شود.
زاویه دید در این رمان به صورت ترکیبی و چندلایه است: شامل دانای کل، تک گویی درونی مستقیم و غیرمستقیم. از سوی دیگر، استفاده برجسته از جریان سیال ذهن و تک گویی ذهنی باعث شده مرز میان گذشته و حال در هم آمیخته شود و روایت، از ترتیب خطی رخدادها فاصله بگیرد.
شخصیت های کتاب سمفونی مردگان
شخصیت های اصلی کتاب سمفونی مردگان:
جابر: تاجری سرشناس در کاروانسرای آجیل‌فروش‌ها، مردی اخمو، عبوس و بداخلاق که دیگران از او بیزارند. فرزندانش را از کودکی با تنبیه بزرگ کرده و شخصیتی خرافی و پایبند به سنت دارد. اورهان را به دلیل شباهتش به خود بیشتر دوست دارد.
اورهان سمفونی مردگان
اورهان: کوچک ترین پسر خانواده، چاق و کوتاه قامت با بینی ای شکسته و ورم کرده. او ناتوان از عشق ورزی و فرزند آوری است. رابطه اش با مادر سرد و دور است. مادر، علاقه ی بیشتری به آیدین دارد و حتی او را آیدین من خطاب می کند؛ چیزی که در دل اورهان حسادت و خشم می کارد. گویی او هیچ گاه سهمی از محبت پدر و مادر نبرده و همین، کینه ی آیدین را در دلش پرورش داده است.
اورهان با حرص و مال اندوزی تلاش می کند احساس حقارت خود را جبران کند؛ چون هم از عشق مادر شکست خورده و هم در زندگی زناشویی ناکام مانده است. او که می داند آیدین با ظاهر و تحصیلاتش توجه دخترها را جلب می کند، در دل حسرت موقعیت او را دارد اما چاره ای نمی بیند جز حذف برادر. در نهایت، اورهان که همیشه از شورابی می ترسید، سرانجام پا به آن می گذارد و نابود می شود.
شخصیت آیدین از کتاب سمفونی مردگان
آیدین: شخصیت محبوب داستان و بازتابی از نگاه نویسنده. عاشق کتاب، شعر، هنر و زندگی است. با وجود تجربه ی رنج و دشواری، مقاوم و امیدوار می ماند. در پایان، با غذای مسمومی که اورهان به او می دهد، بیمار می شود، اما از نظر روحی همچنان انسجام خود را حفظ می کند. در حالی که اورهان از درون آشفته و مخرب است، آیدین بر اثر فشارهای بیرونی آسیب می بیند.
یوسف: در کودکی با تقلید از چتر باز های روس، با چتر پدر از پشت بام می پرد و دچار ناتوانی جسمی می شود. پس از آن در زیرزمین زندگی می کند. مرگ او، هم یادآور یوسف پیامبر است و هم به دلیل کشته شدن به دست برادرش، نماد هابیل.
شخصیت آیدا از کتاب سمفونی مردگان
آیدا: زنی کم حرف، مطیع، صبور و عاشق پیشه که قربانی نظام مردسالارانه می شود. او همیشه در آشپزخانه یا بخش های پنهان خانه دیده می شود و پس از ازدواج، دست به خود سوزی می زند.
مادر: زنی رنج کشیده و صبور که با وجود اطاعت از شوهر، مدافع آیدین است. گویی از طریق آیدین است که می تواند در برابر جابر ایستادگی کند و به همین دلیل به او نزدیک تر است.
خلاصه کتاب سمفونی مردگان
رمان سمفونی مردگان روایتگر سرگذشت تلخ و پرتنش یک خانواده ایرانی در شهر اردبیل، طی سال های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۵ است. درون مایه اصلی داستان، فروپاشی تدریجی خانواده ای سنتی و تقابل دو برادر با جهان بینی های متفاوت است.
در مرکز داستان، آیدین فرزند میانه و محبوب تر خانواده قرار دارد. او علاقه مند به تحصیل، کتاب و شعر است، اما پدری مستبد و سخت گیر دارد که مانع تحقق آرزوهایش می شود. کشمکش دائمی آیدین با پدرش، او را به انزوا می کشاند. در مقابل، اورهان برادر کوچک تر شخصیتی متعصب و سودجو دارد که راه پدر را در تجارت دنبال می کند و همواره در تقابل با آیدین است.
مادر خانواده، زنی منفعل اما دل سوز است که دلش برای آیدین می سوزد، اما توان مقابله با پدر را ندارد. خواهر دو قلو ی آیدین، آیدا، دختری آرام و حساس است که پس از تجربه ناکامی در زندگی زناشویی، دست به خودکشی می زند. برادر دیگر خانواده، یوسف، در پی حمله روس ها دچار معلولیت می شود و سال ها در وضعیتی نزدیک به زندگی نباتی به سر می برد.
کتاب سمفونی مردگان خلاصه
آیدین که دیگر تاب تحمل فضای مسموم خانه را ندارد، آن را ترک کرده و در زیرزمین کلیسایی پنهان می شود. در این مدت، با دختری مسیحی به نام سورملینا آشنا شده و پس از دو سال، با او ازدواج می‌کند. اما خبر خودسوزی خواهرش، آیدا، او را به خانه بازمی گرداند.
با مرگ پدر و وصیت او مبنی بر تقسیم اموال به طور مساوی، آیدین مسئول اجرای وصیت نامه می شود. این مسئله خشم اورهان را برمی انگیزد؛ او که خود را وارث اصلی می داند، با دشمنی تمام عیار با آیدین وارد نبرد می شود. در حالی که آیدین با امید به زندگی در کنار سورملینا ادامه می دهد، مرگ ناگهانی او، همه انگیزه هایش را از بین می برد.
در این میان، اورهان که پیش تر یوسف را کشته، تصمیم به قتل آیدین نیز می گیرد، چون می ترسد دختر ۱۵ ساله آیدین روزی مدعی ارث شود. او با تحریک ایاز، پاسبان شهر، تصمیم به اجرای نقشه اش می گیرد، اما در میانه راه، عذاب وجدان او را رها نمی کند. سرانجام، در لحظه ای از گسست و جنون، خود را به درون شورابی می افکند که زیر برف مدفون شده و گرگ ها گرد آن حلقه زده اند؛ و در همان جا غرق می شود.
معنی لاوا در سمفونی مردگان
در مورد معنی کلمه لاوا در کتاب سمفونی مردگان، تفاسیر متفاوتی وجود دارد. برخی تصور می کنند این کلمه همان lava به زبان انگلیسی است که به معنی مواد مذاب است و به طور استعاری به حالات روحی پرشور آیدین اشاره دارد. اما در واقع معنای این کلمه بسیار ساده تر است و هیچ بار استعاری ندارد.
آیدین پس از فرار از خانه مدتی را در خانواده ای ارمنی می گذراند و دل به دختری ارمنی به نام سورمه (یا سورملینا) می بازد. در نخستین ملاقات هایشان، آیدین نه زبان ارمنی می داند و نه می تواند صحبت کند. در کتاب آمده است:
سورمه به زبان ارمنی حرف زد و زیرچشمی به او نگاه کرد، اما آیدین نفهمید و احساس حقارت نسبت به آن دختر کرد.
با گذشت زمان، آیدین بیشتر با فرهنگ و زبان سورمه آشنا می شود. سورمه هم فارسی حرف می زند، اما در موومان سوم کتاب، که از زبان سورمه روایت می شود، اولین بار کلمه لاوا ظاهر می شود. کلمه لاوا در زبان ارمنی به معنی خوبی؟ چون آیدین فقط کمی ارمنی بلد است، معنای دقیق این عبارت را فراموش کرده و پاسخی نمی دهد.
معنی سوجی در سمفونی مردگان
در کتاب سمفونی مردگان، آیدین با دشواری های فراوانی دست و پنجه نرم می کند. او نماینده نسلی است که میان سنت های قدیمی و زندگی مدرن گرفتار آمده و در این میان، آرزوهایش به خاکستر تبدیل شده و روزهای خوش جوانی اش را از دست داده است. آیدین روحی شاعرانه دارد و نمی خواهد همچون پدر و برادرش در بازار کار کند؛ او آرزو دارد در دنیای کتاب ها غرق شود، در عشق زندگی کند و به چیزهایی بپردازد که رنگ زندگی و طبیعت در آن ها موج می زند. با این وجود، مخالفت های پی در پی پدر و فشارهای برادرش، آیدین را به آستانه افسردگی می رساند.
جنون واقعی آیدین وقتی شروع می شود که تنها امیدش به زندگی، یعنی سورملینا، را هم از دست می دهد. فقدان سورملینا و مرگ سنگین خواهرش آیدا، آیدین را به مرز دیوانگی می کشاند. از آن پس، مردم شهر او را با نام سوجی می شناسند؛ همان آیدینی که به تاریکی و سیاهی مطلق زندگی اش سقوط کرده است.
نکته جالب این است که لحن و زبان سوجی با آیدین تفاوت دارد، در حالی که هر دو در واقع یک نفر هستند. جملات سوجی پراکنده و گاهی نامفهوم اند، که نشان دهنده غم و پریشانی شدید آیدین پس از فروپاشی روانی‌اش است. جملاتی که روی پشت جلد کتاب آمده، به خوبی حال و هوای آیدین و شرایط دشواری که تجربه کرده را بیان می کنند:
کدام یک از ما آیدینی را در درون خود نداشته ایم؛ روح هنرمندی که او را به دیوانگی سوجی بدل کرده، به قتلگاه روانش برده ایم، و با این حال در ذهنش او را زنده نگه داشته ایم؟ کدام یک از ما؟
دلیل مرگ سرمه در سمفونی مردگان
دلیل مرگ سرمه در این اثر هرگز به طور مستقیم و روشن بیان نمی شود و این موضوع تا پایان داستان نه تنها برای خوانندگان، بلکه برای خود آیدین نیز مبهم باقی می ماند. ابتدا سرمه ناپدید می شود و آیدین به دنبال او می گردد، اما هرگز نمی تواند او را پیدا کند. تا اینکه روزی جسدی به آیدین نشان داده می شود و گفته می شود که این جسد متعلق به سرمه است.
این موضوع چنان برای آیدین سنگین و غم انگیز است که حاضر به پذیرش این حقیقت نمی شود. برخی معتقدند علت مرگ سرمه بیماری جذام بوده و عده ای دیگر بر این باورند که سرمه هنگام فرار از دست نظامیان به رودخانه افتاده و غرق شده است.
سرنوشت آیدین در سمفونی مردگان
آیدین پس از تحمل دردها و فقدان های عمیق روحی و روبرو شدن با مشکلات پی در پی، سرانجام تسلیم تلخی های زندگی می شود و تحت فشار و ظلم برادرش اورهان قرار می گیرد. اورهان پس از مشاهده ی غذای مسموم آیدین، خود او را مسموم کرده و باعث ایجاد نوعی جنون در ذهنش می شود.
با وجود این جنون، محبوبیت آیدین در میان مردم همچنان بیشتر از اورهان است. این شرایط همراه با ترس اورهان از از دست دادن ارث و میراث، او را به سمت تصمیم به قتل برادرش می کشاند. اما در میانه ی این تصمیم، اورهان دچار احساس گناه می شود و نهایتا در آب غرق می گردد. آیدین ممکن است زنده بماند، اما چنان آسیب دیده و شکسته است که دیگر قادر به زندگی کردن مانند گذشته نیست.
پایان کتاب سمفونی مردگان
غم از دست دادن خواهر باعث می شود آیدین مدتی در کنار خانواده بماند و به همراه پدرش کار کند. اما پس از مدتی، پدر نیز فوت می کند. پدر وصیت کرده بود که اموال و دارایی ها به طور مساوی بین دو برادر تقسیم شود و آیدین موظف است طبق این وصیت عمل کند. اورهان، که خود را مالک اصلی اموال و حجره ها می داند، هرگونه مخالفت و دشمنی با آیدین را ادامه می دهد. با وجود کینه و عداوت های اورهان، آیدین به خاطر عشقش به سورملینا به زندگی امیدوار است، اما مرگ سورملینا روشنایی قلب او را خاموش می کند و او نا امیدتر از همیشه می شود.
اورهان که قبلاً یوسف را به قتل رسانده بود، این بار تصمیم می گیرد آیدین را هم به قتل برساند. دلیلش این است که از وجود دختری پانزده ساله به نام دختر آیدین باخبر می شود که ممکن است حق ارث داشته باشد و مدعی شود. او به تحریک ایاز، پاسبان، نقشه قتل آیدین را می کشد، اما در میانه راه احساس گناه اورهان را رها نمی کند. نهایتا اورهان به سمت شورابی که زیر برف مدفون شده و گرگ ها اطرافش را گرفته اند می رود و در آب غرق می شود.
نقد کتاب سمفونی مردگان
رمان سمفونی مردگان نوشته ی عباس معروفی، داستانی تلخ و پر مفهوم است که در بستر تاریخی سال های ۱۳۱۳ تا ۱۳۵۵ در شهر اردبیل روایت می شود. این دوره، به ویژه در زمان جنگ جهانی دوم، برای اردبیل پر از آشوب و بی ثباتی است؛ دورانی که روس ها، انگلیسی ها و آمریکایی ها هر کدام سهمی از این شهر را به تاراج می برند. داستان، تصویری از یک جامعه در حال گذار از سنت به مدرنیته ارائه می دهد و هم زمان، فضای فکری و اجتماعی روشنفکران دهه های ۲۰ تا ۵۰ را به تصویر می کشد.
در چنین فضایی، خانواده به عنوان یکی از ارکان جامعه سنتی، در حال فروپاشی است؛ گویی ساختاری کهنه در حال نابودی ست، اما چیزی نو جای آن را نمی گیرد. از سوی دیگر، فشارهای اجتماعی و سیاسی بر روشنفکران، دگراندیشان و اهل مطالعه روز به روز بیشتر می شود.
آیدین، یکی از شخصیت های اصلی رمان، نماد قشر روشنفکر و تحول خواه جامعه است؛ در حالی که پدرش نماینده ی سنت و استبداد خانوادگی است. در صحنه ای تأثیرگذار، پدر به همراه اورهان، برادر آیدین، تمام کتاب های او را به آتش می کشند. این صحنه نه تنها سرکوب فردیت و اندیشه را نشان می دهد، بلکه خانه نماد وطن را برای آیدین به زندانی تبدیل می کند.
تحلیل کتاب سمفونی مردگان
شکاف عمیق بین نسل ها، از دیگر محورهای مهم رمان است. فرزندان نه تنها راه پدر و مادر خود را دنبال نمی کنند، بلکه گاه مسیر کاملاً متضادی در پیش می گیرند؛ این تفاوت ها حتی در پوشش، سبک زندگی، نگاه به ثروت و جهان بینی نیز خود را نشان می دهد. برای نمونه، پدر با کلاه پاپاخ نماد سنت گرایی ظاهر می شود، در حالی که آیدین کلاه روسی بر سر می‌گذارد که نوعی گرایش به نوگرایی را القا می کند.
مرگ عنصری پررنگ در این اثر است؛ توصیف های مکرر از مرگ و گورستان، نمادی از جامعه ای است که به خاموشی و فروپاشی نزدیک می شود. با مرگ ارزش های اخلاقی، گویی جامعه به قهقرا می رود. خانواده ی اورخانی، که در حال فروپاشی است، نماد سنت هایی ست که دیگر توان ادامه ندارند. اما این فروپاشی بدون زایش است؛ زمانی که پدر شعرها و نوشته های آیدین را می سوزاند، در واقع اندیشه های یک روشنفکر ایرانی را می سوزاند و این به معنای نابودی آینده ای نو و مدرنیته ای است که هنوز متولد نشده.
با این حال، نویسنده تنها به تصویر تیره و تار مرگ بسنده نمی کند. در دل این فضای خفقان آور، امید نیز جریان دارد؛ امید به اینکه روزی نسل آیدین ها بتواند بر نسل اورهان ها پیروز شود و راه تازه ای برای زندگی بگشاید. در پایان داستان، هرچند آیدین در شرایط نامطلوبی به سر می برد، اما دختر ۱۵ ساله اش، المیرا، نمادی از امید است. المیرا می تواند راه پدر را ادامه دهد و نماینده نسلی باشد که در مسیر تحقق آرمان های انسانی و فرهنگی، شانس بیشتری برای موفقیت دارد.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
