ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
قطعه یکی از قالب های شعری سنتی فارسی است که بیشتر برای بیان مفاهیم اخلاقی، اجتماعی و شخصی به کار می رود. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح قطعه چیست می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
قطعه چیست
در لغت، واژه قطعه به معنای بخش یا تکه ای از یک چیز به کار می رود. دکتر منصور رستگار فسایی در کتاب انواع شعر فارسی اشاره کرده اند که ایرانیان در گذشته بیشتر از واژه جمع آن، یعنی قِطع، استفاده می کرده اند. به همین دلیل، برخی افراد امروزه این قالب شعری را قَطعه تلفظ می کنند.
در اصطلاح ادبی، قطعه نوعی شعر است که تنها مصراع های زوج آن هم قافیه اند. در مقایسه با سایر قالب های شعر منظوم فارسی، قطعه آزادی بیشتری از نظر وزن، قافیه، تعداد ابیات، زبان و موضوع به شاعر می دهد؛ از همین رو، تقلید از آن دشوارتر است.
شعر قطعه چیست
شعر قطعه یکی از قالب های شعری فارسی است که از قرن سوم هجری در ادبیات فارسی رواج یافته است. در این قالب، شعر معمولاً شامل تعداد محدودی بیت است که بیشتر از دو بیت و تا حدود پانزده بیت متغیر است، اما گاهی به بیش از این تعداد نیز می‌رسد.
قطعه برخلاف غزل یا قصیده، مطلع مشخصی ندارد و قافیه گذاری در آن به گونه ای است که تنها مصراع های زوج هم قافیه هستند. این قالب بیشتر برای بیان موضوعات اجتماعی، اخلاقی و تعلیمی به کار رفته و شاعر در آن آزادی بیشتری برای بیان مقصودش دارد.
قالب شعری قطعه
قالب شعری قطعه به شکلی از شعر گفته می شود که حداقل دو بیت و حداکثر حدود پانزده بیت دارد و در آن تنها مصراع های زوج هر بیت دارای قافیه مشترک هستند. برخلاف قالب هایی مانند قصیده یا غزل که قافیه ها و ساختارهای پیچیده تری دارند، قطعه قالبی کوتاه تر و منعطف تر است و به شاعر اجازه می دهد
موضوعات گوناگون اعم از اجتماعی، فلسفی یا عاطفی را به شکلی موجز و مستقیم بیان کند. این قالب از زمان رودکی تا دوره های بعدی ادبیات فارسی کاربرد داشته است و عمدتاً در بیان نکات اخلاقی، مناظره یا درخواست های فردی کاربرد دارد.
قالب شعری قطعه یعنی چه
قالب شعری قطعه به معنای نوعی ساختار شعری کوتاه است که در آن مصراع های زوج هر بیت هم قافیه بوده و معمولاً تعداد بیت های آن محدود است. این قالب از لحاظ وزنی و قافیه بندی آزادی نسبی دارد و برخلاف قالب های منظوم بزرگ تر، الزام به داشتن مطلع یا تعداد بیت مشخصی ندارد.
قطعه به عنوان یک قالب میان دسته، بین نثر و شعر قرار می گیرد و برای بیان سریع و موثر پیام هایی کوتاه، به ویژه در قالب هایی همچون نامه نگاری یا شکایت، بسیار مناسب است. شاعران بزرگی مانند رودکی و فردوسی نیز گه گاه از این قالب بهره برده اند.
تاریخچه قالب قطعه
زمان شکل گیری این قالب شعری به قرن سوم هجری بازمی گردد، یعنی همان دوره ای که شعر فارسی آغاز شده است؛ چرا که نمونه های برجسته ای از اشعار با این قالب را می توان در آثار رودکی مشاهده کرد.
نکته جالب این است که هیچ یک از شاعران بزرگ فارسی به طور تخصصی در زمینه سرودن قطعه شهرت ندارند و این قالب شعری بخش اصلی فعالیت ادبی آن ها نبوده است. با این حال، در دیوان ها و مجموعه اشعار بسیاری از شاعران مشهور، نمونه های پراکنده ای از قطعه به چشم می خورد.
ساختار قالب شعری قطعه
قالب شعری قطعه به مجموعه ای از ابیات گفته می شود که همگی بر وزن و قافیه یکسانی سروده شده اند. تعداد ابیات در این قالب حداقل دو بیت و معمولاً تا پانزده بیت است، اما گاهی اوقات تعداد آن به پنجاه بیت یا بیشتر نیز می رسد.
در قطعه برخلاف برخی قالب ها، بیت اول یا مطلع مصراع ندارد؛ به این معنی که قافیه در مصرع اول بیت نخست حضور ندارد بلکه از مصرع دوم آغاز می شود. از ویژگی های این قالب این است که مصراع های زوج با هم هم قافیه اند و کل قطعه از نظر محتوا و موضوع به هم مرتبط و یکپارچه است.
ساختار قطعه در شعر
در قالب قطعه، همان طور که پیش تر اشاره شد، تنها مصراع های دوم هر بیت با یکدیگر هم قافیه و گاه هم ردیف اند. این ویژگی در ساختار ظاهری قطعه نیز به روشنی دیده می شود.
ویژگی های قالب شعری قطعه
یکی از نکات جالب در مورد قالب قطعه این است که برخلاف قالب هایی مثل غزل و قصیده، شاعر در آن آزادی بیشتری دارد و به قواعد سخت گیرانه آن قالب ها پایبند نیست. با این حال، نظم در ساختار و ایجاز در بیان، از ارکان اصلی قطعه به شمار می روند.
اگر شاعری بخواهد در قالب قطعه پیام خود را با بیشترین تأثیر منتقل کند، معمولاً از زبان فاخر و ادیبانه قصیده یا لحن عاشقانه و تغزلی غزل فاصله می گیرد و به زبان طبیعی و گاه محاوره ای نزدیک می شود. به همین دلیل، زبان بسیاری از قطعه های فارسی ساده، روان و نزدیک به زبان گفتار است.
برای درک بهتر این موضوع، می توان زبان قطعات و قصاید یک شاعر را با یکدیگر مقایسه کرد. نمونه هایی از اشعار انوری این تفاوت را به خوبی نشان می دهند. قطعات او غالباً بی تکلف، صریح و روان اند.
همین سادگی و صمیمیت باعث شده که شاعران فارسی زبان، قالب قطعه را بیشتر برای بیان موضوعاتی چون زندگی روزمره، طنز، هجو، گلایه، درخواست و مضامین اجتماعی به کار گیرند.
در ضمن، یکی از ویژگی های کلیدی قطعه این است که اوج معنا یا پیام اصلی معمولاً در بیت یا مصراع پایانی آن نهفته است؛ جایی که تمام مقدمه چینی های پیشین به نقطه اوج خود می رسند و تأثیر نهایی را بر خواننده می گذارند.
وزن شعر قطعه
وزن شعر قطعه بر اساس منابع معتبر مانند کتاب های (انواع شعر فارسی) و (فن شعر فارسی) معمولاً به صورت مشخصی تعریف نشده است؛ اما یک ویژگی مهم قالب قطعه این است که تمام بیت های آن باید روی یک وزن عروضی ثابت سروده شوند.
یعنی شاعر در سراسر قطعه از یک وزن مشخص استفاده می کند که می تواند از وزن های رایج عروضی مانند مفاعیلن، فاعلاتن، مفعولن و غیره باشد.
وزن در قالب قطعه محدود به وزن خاصی نیست و شاعر می تواند هر وزن عروضی که مناسب مضمون و فضای شعر است را انتخاب کند. اما مهم این است که وزن در تمام بیت ها یکسان باشد تا یکنواختی و هماهنگی شعری حفظ شود.
به طور خلاصه:
وزن شعر قطعه بر اساس یک وزن عروضی ثابت است که در تمام بیت ها تکرار می شود.
انتخاب وزن خاص محدودیتی ندارد و می تواند هر وزن عروضی باشد.
این ویژگی باعث می شود قطعه از نظر وزن به قالب هایی مانند رباعی یا دوبیتی نزدیک شود، اما از نظر ساختار قافیه متفاوت است.
تعداد بیت های قطعه
در منابع گوناگون، شمار ابیات قطعه به صورت متفاوتی ذکر شده است. جلال الدین همایی در کتاب فنون بلاغت و صناعات ادبی اشاره می کند که قطعه، شعری است که دست کم دو بیت و در بیش ترین حالت شانزده بیت دارد، هر چند در برخی موارد استثنایی و بر اساس نیاز، ممکن است تعداد ابیات آن تا چهل بیت نیز افزایش یابد.
موضوع قالب شعری قطعه
در قالب قطعه، شاعران اغلب به طرح مفاهیم اخلاقی و تعلیمی می پردازند و از این ساختار برای بیان مضامینی چون نامه نگاری، شکایت، خواسته ها و مناظره های ادبی (با بهره گیری از آرایه مناظره) استفاده می کنند.
همچنین از دیگر موضوعاتی که در قالب قطعه رواج دارد می توان به مواردی مانند درخواست یا تهدید، مسائل فردی و احساسی، موضوعات مربوط به ادب و فرهنگ، مضامین عرفانی، جایگاه مادر، ستایش زنان، فقر و محرومیت، دغدغه های اجتماعی، نقدهای سیاسی، پندهای اخلاقی، لغز، اشعار دوستانه (اخوانیات) و بیان اشتیاق اشاره کرد.
نمونه شعر قطعه
نمونه شعر قطعه (از سعدی)
چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست
سخن شناس نه ای جان من خطا اینجاستدر خرابات مغان خوش می‌گذرد ای دوست
مست باده مکن ای دوست مست آنجاست
🔸توضیح:
تعداد بیت ها در این نمونه ۳ بیت است (حداقل ۲ تا ۱۵ بیت قالب قطعه است)
قافیه در مصراع های زوج بیت ها (خط دوم هر بیت) هم قافیه هستند (خطاست، اینجاست، آنجاست)
مصراع های اول قافیه ندارند و لزوماً قافیه با مصراع دوم شروع می شود
مضمون این قطعه اجتماعی و تعلیمی است که در قطعه معمول است
شعر قطعه از پروین اعتصامی
قطعه ای از پروین اعتصامی
گر چه منزلت هیچ دارد هیچ
من و هر دو جهان فدای هیچگر چه فدای هیچ، هیچ نمی کنم
هرگز به هیچ از هیچ نمی کنم
🔸این شعر نمونه ای از قالب قطعه است که در آن قافیه در مصراع های زوج (مصراع دوم بیت ها) رعایت شده و مضامین فلسفی و اجتماعی پروین را به خوبی نشان می دهد.
شعر قطعه از سعدی
نمونه قطعه از سعدی
بنی آدم اعضای یکدیگرند
که در آفرینش ز یک گوهرندچو عضوی به‌درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرارتو کز محنت دیگران بی غمی
نشاید که نامت نهند آدمی
🔸این قطعه در قالب قطعه سروده شده است که ویژگی های خاص خود را دارد. در این قالب، تعداد ابیات معمولاً کم است (بین ۲ تا ۱۵ بیت)، قافیه در مصراع های زوج رعایت می شود، و مضامین اخلاقی، اجتماعی یا فلسفی در آن بیان می شود.
شعر قطعه از حافظ
نمونه شعر قطعه از حافظ
دوست آن باشد که گیرد دست دوست
در پریشان حالی و درماندگیکه جز این نیست نشانه محبت
که در حدیث دیگران گفتگی
🔸تحلیل :
قافیه در قالب قطعه معمولاً فقط در مصراع های زوج (مصراع دوم هر بیت) رعایت می شود و مصراع های اول قافیه ندارند. در این قطعه:
مصراع های دوم بیت ها (درماندگی) و (گفتگی) هر دو با قافیه (-گی) هم قافیه هستند.
مصراع های اول بیت ها: (دوست) و (محبت) قافیه ندارند که این کاملاً مطابق ساختار قطعه است.
شاعران قطعه سرا
| نام شاعر | ویژگی ها و توضیح مختصر درباره قطعات | نمونه مشهور |
|---|---|---|
| سعدی شیرازی | قطعاتی با مضامین اخلاقی، اجتماعی و تعلیمی؛ زبان ساده و موجز. | بنی آدم اعضای یکدیگرند |
| حافظ شیرازی | بیشتر غزل سرا، اما قطعاتی با لحن اخلاقی و عرفانی دارد. | قطعات کوتاه با مضمون عرفانی |
| پروین اعتصامی | قطعات پند آموز، اجتماعی و انتقادی؛ با زبانی روان و آموزنده. | گفت و گوی عقل و جهل |
| ابن یمین | از معروف ترین قطعه سرایان؛ مضامین متنوع، گاه انتقادی یا طنزآمیز. | قطعات حکمت آمیز و اخلاقی |
| ملک الموت انوری | قطعاتی تمثیلی، حکمی و عرفانی؛ با ساختاری استوار و زبان محکم. | قطعات اجتماعی و تمثیلی |
📌برخی قطعه سرایان.
تفاوت قطعه با قصیده
۱. تفاوت در زمان ظهور قالب ها
قالب قطعه در قرن سوم هجری وارد شعر فارسی شد و از آن زمان تا امروز در تمامی دوره ها مورد استفاده قرار گرفته است. اما قالب قصیده در قرن چهارم شکل گرفت و پس از قرن هفتم هجری، کاربرد آن به تدریج کاهش یافته و دیگر کمتر به کار رفته است.
۲. تفاوت در ساختار و نظم قافیه
در قالب قطعه، مصراع های زوج هم قافیه هستند، ولی در قالب قصیده، علاوه بر مصراع های زوج، مصراع اول هر بیت نیز هم قافیه می باشد و به نوعی بیت اول نقش بیت مطلع را ایفا می کند.
۳. تفاوت در موضوعات شعری
قالب قطعه عمدتاً برای بیان مضامین اجتماعی، تعلیمی، اخلاقی و آموزشی کاربرد دارد، در حالی که قصیده معمولاً به مدح و ستایش بزرگان اختصاص داشته و در دوره های بعد، مضامین عرفانی و سیاسی نیز به آن افزوده شده است.
۴. تفاوت در طول شعر (تعداد بیت ها)
طول قالب قطعه معمولاً بین ۲ تا ۱۵ بیت است، اما قصیده شعری بلند به شمار می آید که حداقل ۱۴ بیت دارد و تعداد بیت های آن معمولاً بسیار بیشتر است.
۵. تفاوت در ارکان و بیت مطلع
اگر چه گفته می شود قطعه شعری است که بخشی از قصیده جدا شده، اما تفاوت اصلی در این است که بیت مطلع در قطعه وجود ندارد یا به اصطلاح مصراع اول بیت آغازین قطعه، مَصَرَّع نیست، یعنی قافیه در آن به شکل مطلع قصیده دیده نمی شود.
تفاوت قطعه و غزل
۱. زمان ظهور
قالب قطعه از قرن سوم وارد ادبیات فارسی شده و در طول تاریخ ادبیات ایران به طور مداوم مورد استفاده قرار گرفته است، در حالی که غزل از قرن ششم پا به عرصه شعر گذاشت و اوج محبوبیت آن در قرن هفتم بود.
۲. ساختار قالب
در قطعه، تنها مصراع های زوج با هم قافیه اند، اما در غزل، هر بیت شامل دو مصراع است که هر دو قافیه یکسان دارند و بیت ها معمولاً مستقل از هم هستند.
۳. یکدستی موضوعی
قطعه معمولاً یک موضوع مشخص و پیوسته را در تمام ابیات دنبال می کند، اما در غزل هر بیت معمولاً موضوع و پیام خاص خودش را دارد و از دیگر بیت ها مستقل است.
۴. نوع مضامین
قطعه بیشتر به موضوعات آموزشی، اخلاقی و تعلیمی می‌پردازد، در حالی که غزل بیشتر به بیان احساسات عاشقانه و عاطفی اختصاص دارد.
تفاوت قطعه و مثنوی
۱- تفاوت در ساختار قالب ها
در قالب قطعه، تنها مصراع های زوج با هم قافیه اند، اما در مثنوی هر دو مصراع یک بیت با هم قافیه دارند و هر بیت، قافیه مخصوص به خود را داراست.
۲- تفاوت در موضوعات مطرح شده
قطعه معمولاً به موضوعات اجتماعی، آموزشی و اخلاقی می پردازد، در حالی که مثنوی بیشتر به قصه گویی اختصاص دارد و علاوه بر مسائل آموزشی و اخلاقی، مضامین عاشقانه و عرفانی را نیز شامل می شود.
۳- تفاوت در وزن شعری
قطعات معمولاً بر پایه یک وزن مشخص سروده می‌شوند، ولی مثنوی ها می‌توانند از وزن های مختلف و متنوعی برخوردار باشند که هر مثنوی بر اساس یکی از آن ها ساخته می شود.
۴- تفاوت در تعداد ابیات
قطعه محدودیت تعداد دارد و معمولاً بین ۲ تا ۱۵ بیت است، اما مثنوی حداقل ۲ بیت دارد ولی تعداد ابیاتش محدود نیست و معمولاً به عنوان شعری بلند شناخته می شود.
تفاوت قطعه و رباعی
قطعه و رباعی هر دو قالب های شعری کوتاه در ادبیات فارسی هستند، اما تفاوت های ساختاری و وزنی قابل توجهی دارند. رباعی معمولاً چهار مصراع دارد و وزن آن خاص و مشخص است که اغلب با الگویی مشخص مثل (مفعول مفاعلن مفاعیلن) سروده می شود.
همچنین در رباعی، قافیه ها معمولاً به صورت خاصی تکرار می شوند و ساختار قافیه در مصرع های اول، دوم و چهارم یکسان است. اما قطعه قالبی آزاد تر است که ممکن است تعداد ابیات متغیری داشته باشد و از نظر وزن و قافیه محدودیت های رباعی را ندارد. در واقع، اگر وزن شعر با وزن رباعی هم خوانی نداشته باشد، آن شعر قالب قطعه محسوب می شود.
تفاوت قطعه و چهارپاره
چهارپاره قالب شعری است که شامل چند بند با چهار مصراع در هر بند می شود. ویژگی مهم چهارپاره این است که در هر بند، مصراع های زوج دارای قافیه ای جداگانه و هم وزن هستند و هر بند به طور مستقل معنایی منسجم دارد. این قالب ترکیبی از دوبیتی هاست که با هم پیوند معنایی دارند.
در مقابل، قطعه قالبی است که می تواند کوتاه تر باشد و شکل منسجم چند بند با قافیه بندی جداگانه مثل چهارپاره ندارد. همچنین قطعه در وزن شعری محدودیت کمتری دارد و ممکن است تنوع قافیه و وزن بیشتری داشته باشد.
تفاوت قطعه و دوبیتی
دوبیتی قالبی شعری است که از دو بیت تشکیل شده و وزن و قافیه مشخصی دارد، به گونه ای که هر دو مصراع در بیت اول با هم قافیه اند و همینطور در بیت دوم. وزن دوبیتی معمولاً بر اساس الگویی مانند (مفاعیلن مفاعیلن فعولن) است.
اگر شعری فقط دو بیت داشته باشد اما از وزن و قافیه دوبیتی پیروی نکند، قالب قطعه به شمار می آید. بنابراین، مهم ترین معیار برای تمایز دوبیتی از قطعه، وزن شعری و الگوی قافیه ها است.
آموزش تشخیص قالب قطعه
قالب شعری قطعه یکی از قالب های کهن و مهم در شعر فارسی است که تشخیص آن نیازمند آشنایی با ویژگی های ساختاری و قافیه ای آن است. مهم ترین نشانه قالب قطعه این است که ابیات آن معمولاً بین ۲ تا ۱۵ بیت دارند و تنها مصراع های زوج هر بیت با هم قافیه اند، در حالی که مصراع های فرد قافیه مستقلی ندارند.
برخلاف قالب هایی مانند غزل که در آن هر بیت دو مصراع هم قافیه اند، در قطعه قافیه ها فقط در مصراع های زوج تکرار می شوند. علاوه بر این، وزن شعر در قطعه یکسان و ثابت است و معمولاً مضمون قطعه به موضوعات تعلیمی، اخلاقی، اجتماعی و گاه مناظره ای می پردازد.
برای تشخیص قطعه می توان با بررسی وزن و قافیه، تعداد ابیات و نوع مضمون، این قالب شعری را از قالب های دیگر مانند رباعی، دوبیتی یا غزل متمایز کرد. منابع معتبر مانند کتاب (فنون بلاغت و صناعات ادبی) نوشته جلال الدین همایی نیز بر این ویژگی ها تاکید دارند و آموزش تشخیص قطعه را مبتنی بر تحلیل دقیق قافیه و ساختار ابیات مطرح می کنند.
قالب قطعه
سوالات متداول درباره قطعه
۱. قطعه چیست؟
قطعه قالبی از شعر فارسی است که معمولاً شامل ۲ تا ۱۵ بیت بوده و در آن تنها مصراع های زوج هر بیت با هم قافیه اند.
۲. حداقل و حداکثر تعداد ابیات قطعه چند بیت است؟
حداقل ۲ بیت و معمولاً حداکثر تا ۱۵ بیت، اما گاهی قطعات بلندتری هم دیده می شود.
۳. موضوعات رایج قطعه چیست؟
قطعه بیشتر به موضوعات تعلیمی، اخلاقی، مناظره ای و اجتماعی می پردازد و مضامین آن اغلب آموزنده و تأمل برانگیز است.
۴. چگونه قالب قطعه را تشخیص دهیم؟
با توجه به وزن یکسان در تمام بیت ها و قافیه دار بودن فقط مصراع های زوج می توان قالب قطعه را تشخیص داد.
۵. آیا شاعران بزرگ ایرانی قطعه سرایی کرده اند؟
قطعه سرایی تخصص اصلی هیچ یک از شاعران بزرگ نبوده، اما در دیوان بسیاری از شاعران آثار قطعه ای پراکنده وجود دارد.
شعر قطعه
قالب شعری قطعه با ویژگی های خاص خود، یکی از قالب های مهم و پر کاربرد در ادبیات فارسی به شمار می رود. آشنایی با این قالب و شناخت ساختار و قافیه های آن می تواند به خوانندگان و علاقه مندان شعر فارسی کمک کند تا زیبایی ها و ظرافت های بیشتری را در آثار ادبی کشف کنند. امیدوارم این مقاله توانسته باشد اطلاعات مفید و روشنی درباره قالب قطعه در اختیار شما قرار دهد و انگیزه ای برای مطالعه بیشتر در زمینه شعر فارسی ایجاد کند.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
