ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
سبک شعر عراقی، یکی از زیباترین و تأثیرگذارترین سبک های شعر فارسی است که با ظرافت و لطافت خاصی، احساسات شاعرانه را به تصویر می کشد. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح سبک شعر عراقی می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
سبک شعر عراقی چیست
سبک عراقی یکی از دوره های سبکی در شعر فارسی است که پس از سبک خراسانی و پیش از سبک هندی قرار می گیرد. این سبک از حدود قرن هفتم هجری قمری آغاز شد و تا قرن نهم ادامه داشت. در این دوره، شعر فارسی به سوی عاطفی تر شدن، روان تر شدن زبان و نفوذ بیشتر مفاهیم عرفانی و اخلاقی گرایش پیدا کرد.
مقدمات شکل گیری سبک عراقی در شعر فارسی
سبک عراقی در پی قدرت گیری سلجوقیان در خراسان و فرمانروایی اتابکان در مناطق عراق و آذربایجان شکل گرفت. در آن دوران که مربوط به قرن ششم هجری است، بخشی از نواحی غربی ایران نیز عراق نامیده می شد. برای تمایز میان این منطقه و عراق عرب که در میان رودان قرار داشت، واژه عراق عجم برای ایران زمین رایج شد. از همین زمان، مرکز ثقل فرهنگی و ادبی ایران از خراسان به سمت آذربایجان و عراق عجم انتقال یافت. سبک عراقی، از نظر تاریخی، شامل دوره های حکومت مغولان، ایلخانان و تیموریان است و حدوداً از سده هفتم تا نهم هجری ادامه داشته است.
با یورش مغولان و ویرانی خراسان، شماری از شاعران، اندیشمندان و ادیبان از این دیار گریختند و به شهرهایی چون اصفهان، شیراز و بغداد پناه بردند؛ مناطقی که نسبت به دیگر نقاط، کمتر دچار غارت شده و هنوز از امنیت نسبی و امکانات فرهنگی برخوردار بودند. در پی سقوط بغداد، تسلط فرهنگی عرب کاهش یافت و امیران ایرانی و ترک به ترویج زبان و ادبیات فارسی پرداختند. شعری که از خرابه های خراسان مهاجرت کرده بود، در نواحی غربی ایران، دوباره جان گرفت و در قالب سبک عراقی نمود یافت.
تفاوت میان سبک عراقی و سبک خراسانی را نباید صرفاً ناشی از تفاوت جغرافیایی یا سلیقه ای دانست، بلکه این تفاوت حاصل تحولی ادبی بود. در واقع، هنگامی که خراسان به دلیل حملات مغولان رو به افول نهاد، این عراق عجم بود که بار دیگر این میراث ادبی را زنده کرد و گسترش داد؛ چرا که خراسان دیگر از جمعیت و توان پیشین برخوردار نبود. بنابراین، می توان گفت حمله مغول ها باعث پیدایش دورانی نو در ادبیات شد.
در عصر گسترش سبک عراقی، سیاست های سلجوقیان باعث بنیان گذاری مراکز علمی و دینی شد. در این مراکز، علوم مختلفی چون تفسیر، منطق، فلسفه و ادبیات عرب آموزش داده می شد و این علوم تأثیر زیادی بر شاعران آن دوره داشتند. رشد شعر فارسی در پارس و آذربایجان، مسیر تازه ای برای تحول در شعر گشود که می توان نشانه های آن را نخست در آثار انوری و ظهیر فاریابی مشاهده کرد. انوری در سرودن قصاید فاخر و غزل های شورانگیز پیشتاز بود. بعدها خاقانی و نظامی گنجوی در ایران، و جمال الدین اصفهانی و فرزندش کمال الدین در عراق، این شیوه نو را دنبال کردند و شاعران بزرگی چون سعدی و حافظ آن را به بالاترین درجات رساندند. همچنین نظامی با خلق منظومه های عاشقانه، داستان سرایی عاشقانه را به اوج هنری خود رساند.
سبک شعر عراقی در شعر فارسی
در سبک عراقی، توجه به احساسات شخصی، زبان نرم تر و واژگان ساده تر نسبت به دوره خراسانی مشهود است. شاعران این دوره بیشتر به مضامین عرفانی، اخلاقی و عاطفی علاقه نشان داده اند. قالب های شعری مانند غزل در این سبک بیشترین کاربرد را داشته اند.
در سبک عراقی کدام قالب شعری بیشتر رواج داشته است
غزل، محبوب ترین قالب شعری در سبک عراقی بود. در این دوره، غزل به اوج خود رسید و به عنوان قالبی برای بیان عشق، عرفان و احساسات انسانی به کار رفت. شاعران بزرگی مانند حافظ و سعدی از قالب غزل به خوبی بهره گرفتند.
ویژگی های سبک شعر عراقی
سبک عراقی ویژگی هایی مانند سادگی در زبان، قوت در مضمون، بهره گیری از تصاویر عاطفی و عرفانی، و پرهیز از واژه های دشوار را داراست. در این سبک، ساختار زبانی به نسبت خراسانی روان تر و لطیف تر است و واژگان بیشتر متناسب با زبان مردم کوچه و بازار انتخاب می شود.
ویژگی های شعر سبک عراقی در سه قلمرو
شعر سبک عراقی در سه قلمرو فکری، زبانی و ادبی بررسی می شود:
قلمرو فکری: مضامین عرفانی، اخلاقی، انسانی
قلمرو زبانی: واژگان ساده، زبان نرم و روان
قلمرو ادبی: بهره گیری از قالب هایی چون غزل، استفاده از آرایه های عاطفی و تصویری
ویژگی های ادبی شعر سبک عراقی
ادبیات در این سبک به سمت بیان ظرایف انسانی و مفاهیم درونی پیش می رود. صنایع ادبی مانند تشبیه و استعاره با بار عاطفی و عرفانی کاربرد دارند. اغلب اشعار دارای مضامین اخلاقی، انسانی و معرفتی هستند.
ویژگی های زبانی سبک عراقی
از نظر زبان، سبک عراقی ادامه ای از سبک خراسانی است، با این تفاوت که در آن تحولاتی رخ داده است. در این دوره، واژگان کهن خراسانی کمتر به کار می روند و در عوض، استفاده از واژه ها و ترکیب های عربی بیشتر شده است. نشانه هایی مانند اندر، همی و مر که در سبک پیشین رایج بودند، جای خود را به در، می و را داده اند.
مهم ترین ویژگی زبانی سبک عراقی، ترکیب عناصر کهن و نو است؛ به گونه ای که گاه هر دو در یک شعر دیده می شوند. زبان شعر در این دوره ساده تر و نزدیک تر به زبان رایج مردم است. واژگان مهجور و ساختارهای نحوی پیچیده کمتر شده و به جای آن ها، کلمات رایج تر جای گرفته اند.
در کنار واژه های عربی، برخی کلمات ترکی و مغولی نیز وارد شعر فارسی شده اند؛ مانند یرلیغ، طغرا و یرغو که در آثار شاعرانی چون مولوی و سعدی دیده می شود. با این حال، نشانه هایی از سبک خراسانی همچنان در آثار برخی شاعران این دوره به ویژه مولوی باقی مانده اند؛ برای نمونه کاربرد همی به جای می یا استفاده از ی برای نشان دادن خواب.
ویژگی های فکری سبک عراقی
ادبیات این دوره بیش از آنکه به دنیای بیرون بپردازد، نگاهی به درون انسان دارد؛ شعری آمیخته با عشق، اندوه، و تأملات ذهنی. شاعران از طبیعت فاصله می گیرند و به مفاهیم انتزاعی چون فلسفه، عرفان و عقل روی می آورند. از مهم ترین موضوعات عرفانی می توان به مفاهیمی مانند وحدت وجود، برتری عشق بر عقل، حدیث قدسی کنت کنزاً مخفیاً، تجلی، بی خودی، و ستایش شراب اشاره کرد. در عین حال، نقد زاهدان و صوفیان ریاکار نیز در شعر این دوره رایج است.
در این سبک، معشوق حالتی فراتر از واقعیت و جسمانیت دارد و بیشتر چهره ای آرمانی و دور از دسترس به خود می گیرد؛ وصال او یا ناممکن است یا اگر رخ دهد، ناپایدار خواهد بود. این اشعار سرشار از حسرت و غم درونی هستند و مخاطب را به درون نگری و تأمل فرا می خوانند. اندیشه های صوفیانه و قلندرانه نیز وارد شعر شده اند و در میان شاعران گسترش یافته اند.
در ادامه، سبک عراقی به تدریج زمینه ساز پیدایش سبک هندی شد. این سبک نو با ویژگی هایی چون دقت در مضمون، خیال پردازی های نازک و پیچیده، و کاربرد استعاره ها و کنایات لطیف، در شعر شاعران قرن هشتم مانند خواجو، حافظ، کمال خجندی و سلمان ساوجی نمود بارزی دارد.
مهم ترین ویژگی سبک عراقی چیست
مهم ترین ویژگی سبک عراقی عاطفی بودن آن است. این سبک بیشتر از سبک خراسانی به احساسات شخصی و مضامین انسانی توجه می کند و از خشونت و سنگینی زبان کهن فاصله می گیرد.
قالب شعر سبک عراقی
همان طور که گفته شد، غزل پرکاربردترین قالب در سبک عراقی است. اما قالب های دیگر مانند رباعی و قطعه نیز در این سبک کاربرد داشتند، گرچه به اندازه غزل فراگیر نبودند.
در شعر سبک عراقی تصوف رواج بیشتری می یابد
در سبک عراقی، تصوف و عرفان از مهم‌ترین موضوعات شعری هستند. تأثیر تعالیم صوفیانه، حضور گسترده اصطلاحات عرفانی و تمثیل‌هایی برگرفته از عرفان اسلامی در اشعار این دوره کاملاً مشهود است.
مقایسه شعر سبک عراقی و خراسانی
شعر خراسانی زبانی فاخر، واژگان دشوار و ساختاری حماسی داشت؛ در حالی که شعر عراقی لطافت، عاطفه و سادگی بیشتری داشت. شعر خراسانی بیشتر به مدح و حماسه گرایش داشت اما شعر عراقی به عرفان، عشق و اخلاق تمایل پیدا کرد.
مقایسه شعر سبک عراقی و خراسانی از نظر قالب
در سبک خراسانی قالب قصیده رواج داشت که برای مدح پادشاهان و بزرگان به کار می رفت. در مقابل، در سبک عراقی قالب غزل مورد توجه قرار گرفت که مناسب تر برای بیان عواطف و مضامین عرفانی بود.
شاعران سبک عراقی
از مهم ترین شاعران این سبک می توان به سعدی شیرازی، حافظ شیرازی، کمال الدین اسماعیل، و خواجوی کرمانی اشاره کرد. این شاعران با پرداختن به موضوعات انسانی و عرفانی، به غنای این سبک افزودند.
مشهورترین شاعر در سبک عراقی
سعدی شیرازی بدون شک مشهورترین شاعر سبک عراقی است. غزلیات او نماد لطافت، زیبایی زبان فارسی و عمق مفاهیم عرفانی در این سبک به شمار می رود.
اشعار سبک عراقی
اشعار این سبک معمولاً عاشقانه، اخلاقی یا عرفانی هستند. نمونه ای از غزل حافظ:
اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را
به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا را
این شعر نماینده زبان لطیف، مضمون عاشقانه و استفاده از عناصر فرهنگی در سبک عراقی است.
نمونه شعر سبک عراقی
نمونه ای دیگر از شعر سبک عراقی از سعدی:
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست
این بیت، با سادگی زبان و مفاهیم عرفانی، ویژگی بارز سبک عراقی را نشان می دهد.
خصوصیات سبک عراقی
سبک عراقی در حقیقت ادامه و تحول یافته ی سبک خراسانی است، اما با تفاوت هایی چشمگیر. در این دوره، به دلیل گسترش آموزش و تغییر مراکز سیاسی و فرهنگی در ایران، واژگان عربی در اشعار جایگاه بیشتری پیدا کردند. افزون بر آن، حضور گسترده اصطلاحات علمی، فلسفی، دینی، ستاره شناسی و پزشکی، نشان دهنده تأثیر فضای علمی و فکری آن زمان بر شعر است.
در این سبک، قالب قصیده که در گذشته رواج داشت، جای خود را به غزل داد. به جای زبان ساده و استوار سبک خراسانی، اینجا با ظرافت های بیشتر زبانی، تصویرسازی های نو، و کاربرد فراوان آرایه هایی چون تشبیه و کنایه مواجه هستیم. ورود مفاهیم عرفانی و تصوف، تحولی بنیادین در محتوای اشعار پدید آورد و شاعرانی چون سنایی، عطار، مولوی و حافظ، نمایندگان برجسته این جریان شدند. هم زمان، مدیحه سرایی های اغراق آمیز جای خود را به مضامین اخلاقی و پند آموز داد.
در کنار مدح، اشکالی چون هجو و هزل نیز گسترش یافتند و شاعرانی مانند انوری، سوزنی و خاقانی در این زمینه آثار فراوانی پدید آوردند. موضوعاتی چون عشق، عرفان و اخلاق، مضامین اصلی این سبک بودند و غزل سرایی با رویکردی نوین، رونق گرفت. انوری آغازگر این مسیر بود، اما قله های آن در اشعار سعدی و حافظ دیده می شود.
در میان قالب های شعری، مثنوی و غزل بیشترین رواج را یافتند. نظامی گنجوی با پنج گنج خود، سبکی نو در مثنوی سرایی بنیان نهاد. در اصفهان و فارس، با وجود ارج نهادن به شیوه جمال الدین اصفهانی، بیشتر شاعران قالب غزل را برگزیدند. فارس به مرکز اصلی غزل سرایی سبک عراقی بدل شد و سعدی و حافظ با آفرینش سبک های تازه، غزل فارسی را دگرگون کردند.
ساده گویی، نرمی آهنگ کلمات و دلنشینی زبان، ویژگی بارز غزل های سعدی است که تأثیر آن در آثار شاعرانی مانند سلمان ساوجی، خواجوی کرمانی، همام تبریزی، اوحدی مراغه ای، امیر خسرو دهلوی و جامی دیده می شود. با این حال، حافظ با آفرینش شیوه ای کاملاً نو، مسیر غزل را به سوی سبکی مستقل، غنی و فاخر سوق داد؛ آنچه امروز با عنوان «سبک والا» شناخته می شود.
در سبک عراقی، قالب های مثنوی و غزل بیش از گذشته اهمیت یافتند و تا دوره های بعد نیز نفوذ خود را حفظ کردند. با افزایش نا آرامی های اجتماعی، لهجه ها و زبان های محلی در شعر به حاشیه رفتند و زبان ادبی به سوی پیچیدگی و ایهام سوق داده شد. همچنین نفوذ واژگان عربی، قرآنی و اصطلاحات مذهبی در آثار شاعران افزایش یافت.
سبک عراقی
سبک شعر عراقی با زیبایی های بی نظیر و احساسات عمیق خود، همچنان جایگاه ویژه ای در ادبیات فارسی دارد و الهام بخش شاعران معاصر است. این سبک نه تنها نمادی از ذوق هنری گذشته است، بلکه پلی است به سوی آفرینش های نوین شعری که زبان و احساس را در هم می آمیزند و همچنان دل نشینی خود را حفظ می کنند. مطالعه و شناخت بیشتر این سبک، دریچه ای تازه به دنیای پر رمز و راز شعر فارسی می گشاید.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
