ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
آرایه ادبی جناس یکی از آرایه های لفظی در ادبیات فارسی است که در آن، دو واژه از نظر تلفظ یا نوشتار به هم شبیه اند اما از نظر معنا متفاوت اند. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح آرایه ادبی جناس می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
آرایه ادبی جناس
آرایه ادبی جناس یکی از پر کاربرد ترین صنایع بدیعی در شعر و نثر فارسی به شمار می رود.
جناس یعنی چه
کلمه ی جناس در زبان عربی به معنای هم جنس بودن یا شباهت است. در برخی متون، از واژه ی تجنیس نیز به جای جناس استفاده می شود.
جناس چیست
جناس آرایه ادبی است که در آن دو واژه ی هم ظاهر ولی متفاوت المعنا در کنار هم قرار می گیرند. این واژه ها ممکن است:
دقیقاً شبیه هم نوشته شوند اما معنی متفاوتی داشته باشند (جناس تام)
یا تنها در یک حرف یا صدا تفاوت داشته باشند (جناس ناقص)
به این واژه های مشابه، ارکان جناس گفته می شود.
جناس مثال
آرایه ادبی جناس تام:
روان (به معنای جاری) و روان (به معنای روح)
سیر (نوعی خوراکی) و سیر (در برابر گرسنه)
در بیت سعدی:
تو حاصل نکردی به کوشش بهشت / خدا در تو خوی بهشتی بهشت
بهشت اول: به معنی فردوس
بهشت دوم: به معنی نهادن یا گذاشتن
در بیت مولانا:
عشق شوری در نهاد ما نهاد / جان ما در بوته‌ی سودا نهاد
نهاد اول: به معنی وجود
نهاد دوم: به معنی گذاشت
انواع آرایه جناس
در کتاب های درسی بیشتر به دو نوع آرایه ادبی جناس اشاره می شود:
1. جناس تام (کامل یا همسان)
واژگانی که در شکل نوشتاری و تلفظ یکسان اند، اما معنی متفاوتی دارند. مانند: ملِک (پادشاه) و مَلَک (فرشته).
2. جناس ناقص (ناهمسان)
واژگانی که شباهت زیادی به هم دارند، اما در یک مورد با یکدیگر تفاوت دارند. این تفاوت می‌تواند از نوع‌های زیر باشد:
- اختلافی: تفاوت در یک واج (صدا یا حرف)
- افزایشی: تفاوت در تعداد حروف
- حرکتی: تفاوت در حرکت های کوتاه (فتحه، کسره، ضمه)
جناس تام چیست
تعریف جناس تام
کلمه تام در زبان عربی به معنای کامل و تمام است. در علم بدیع، جناس تام به آوردن دو واژه ای گفته می شود که از نظر نوشتار و تلفظ دقیقاً یکسان هستند، اما معنی آن ها متفاوت است.
مثال:
برگ سفر ساز و زاد ره برگیر
که عاقبت برود، هر که او ز مادر زاد
(خواجوی کرمانی)
در این بیت:
زاد اول به معنای توشه و آذوقه است.
زاد دوم به معنای زاده شدن یا به دنیا آمدن است.
هر دو واژه زاد از نظر ظاهر و تلفظ یکسان اند، ولی معنای متفاوتی دارند.
نمونه ای دیگر:
صد هزاران گل شکفت و بانگ مرغی برنخاست
عندلیبان را چه پیش آمد، هزاران را چه شد
(حافظ)
در این بیت:
هزاران اول به معنای عدد هزار است.
هزاران دوم به معنای بلبل ها (در زبان شعری) است.
جناس ناقص چیست
ناقص به معنای ناتمام یا ناقص است. جناس ناقص نوعی دیگر از آرایه جناس است که در آن، دو کلمه به ظاهر شبیه هستند اما تفاوت هایی جزئی در حروف یا حرکات دارند. این تفاوت ها ممکن است در نوع حروف، تعداد، ترتیب یا شکل آن ها باشد.
جناس ناقص اختلافی
اگر دو واژه تنها در یکی از حروف تفاوت داشته باشند، به آن جناس ناقص اختلافی می گویند.
مثال: شیر / پیر
شیر / شیب
یاد / یار
در این بیت: دینار نمی خواهم، من عاشق دیدارم
اغیار نمی جویم، من شیفته ی یارم
(قاسم انوار)
دینار و دیدار تنها در یک حرف متفاوت هستند، پس جناس ناقص اختلافی دارند.
جناس ناقص حرکتی
اگر تفاوت دو واژه در حرکت های کوتاه (مصوت ها) باشد، به آن جناس ناقص حرکتی می گویند.
مثال: مهر / مِهر
در این بیت: مکن تا توانی دل خلق ریش
وگر می کنی، می کنی بیخ خویش
(سعدی)
می کنی و می کنی از نظر نوشتاری یکسان هستند، اما با تفاوت در حرکت (کسره و ضمه) معنا عوض شده است.
جناس ناقص افزایشی
اگر یکی از دو واژه فقط یک حرف بیشتر از دیگری داشته باشد، آن را جناس ناقص افزایشی می نامند.
مثال: گر تو به مدارا کنی آهنگ بیابی
بهتر بسی از ملکت دارا به مدارا
در اینجا:
مدارا یک حرف بیشتر از دارا دارد. بنابراین این نمونه ای از جناس ناقص افزایشی است.
آرایه جناس
آرایه ی ادبی جناس یکی از جذاب ترین شگردهای زبانی در ادبیات فارسی است که باعث زیبایی، آهنگین شدن و گاه طنزآمیز شدن کلام می شود. در سطوح پیشرفته تر، جناس به چند دسته ی اصلی تقسیم می شود:
آرایه جناس تام
جناس لفظی یکی از انواع جناس است که بر پایه شباهت آوایی میان واژگان شکل می گیرد. در کنار آن، جناس مرکب نیز قرار دارد که خود به سه زیر شاخه تقسیم می شود:
- جناس مرکب لفظی: بر پایه تشابه صداها در واژه های مرکب.
- جناس مرکب خطی: بر اساس شباهت نگارشی یا نوشتاری میان کلمات.
جناس مرکب اشتقاقی: زمانی رخ می دهد که واژه ها از یک ریشه مشتق شده اند و شباهت آوایی یا معنایی دارند.
آرایه جناس ناقص
- جناس اختلافی
- جناس افزایشی (زاید)
- جناس حرکتی
- جناس اشتقاق (ریشه، پسوند)
- جناس قلب
جناس قلب بعض
جناس قلب کل
- جناس مکرر (پی‌درپی)
- جناس مشوش
- جناس در کلام
جناس لفظی
جناس لفظی یکی از انواع جناس تام یا همسان به شمار می رود. در این نوع آرایه ادبی، دو واژه از نظر تلفظ کاملاً مشابه اند اما در نوشتار و معنا تفاوت دارند. این شباهت صوتی در کنار تفاوت های معنایی، باعث ایجاد زیبایی و بازی زبانی در متن می شود.
برای نمونه به واژه های خوار و خار، یا خطا و ختا، و همچنین عاجل و آجل توجه کنید. این کلمات به یک صورت تلفظ می شوند اما هم از نظر املایی و هم معنایی با یکدیگر فرق دارند.
نمونه ای از جناس لفظی در بوستان سعدی:
نویسنده را گر ستون عمل، بیفتد نیفتد طناب امل
در این بیت، واژه های عمل و امل تلفظی یکسان دارند، اما معنای آن ها متفاوت است:
عمل به معنای کار و کردار
امل به معنای آرزو و امید
مثالی دیگر از گلستان سعدی:
این قباله ی فلان زمین است و فلان چیز را فلان، ضمین
در اینجا نیز زمین و ضمین از لحاظ آوا شبیه اند، اما معنای آن ها فرق دارد:
زمین: خاک یا ملک
ضمین: ضامن یا ضمانت کنندهبسیاری از ادب دانان، جناس لفظی را در حقیقت همان جناس تام می دانند؛ چرا که در نظر آنان، آرایه های لفظی بیش از آن که وابسته به نوشتار باشند، به جنبه های شنیداری زبان وابسته اند. از این رو تفاوت در نگارش کلمات را چندان مهم نمی دانند، به ویژه زمانی که تشابه کامل در تلفظ وجود داشته باشد.
آرایه جناس مرکب
جناس مرکب یکی از گونه های آرایه ادبی جناس تام است. در این نوع جناس، یکی از واژه ها یک اسم ساده است و دیگری ترکیبی از چند واژه (گروه کلمات یا عبارت مرکب). به عبارت دیگر، یک طرف جناس کلمه ای مستقل است و طرف دیگر عبارتی است که از دو یا چند واژه تشکیل شده است.
انواع آرایه جناس مرکب
انواع جناس مرکب عبارت اند از: مقرون، مرفو، مفروق و ملفق.
برای نمونه:
در کلمات پروانه و پروا، نه
واژه ی پروانه یک اسم ساده است. در مقابل، پروا به معنای ترس و نه حرف نفی است که در کنار هم ساختاری مرکب تشکیل داده اند.
در کلمات نسیم و نه، سیم
نسیم اسمی ساده به معنای باد ملایم است، اما نه، سیم از دو جزء نه (نفی) و سیم (به معنای نقره) تشکیل شده است. نمونه ای از کاربرد جناس مرکب در شعر:
قربان وفاتم، به وفاتم قدمی نه
تا، بوت مگر بشنوم از روزن تابوت
(عباس صبوحی)
در این بیت، واژه ی تابوت (صندوق حمل جنازه) در برابر ترکیب تا، بوت قرار گرفته است؛ تا به معنای به قصد و بوت به معنای بویت است. این نمونه، کاربردی از جناس مرکب به شیوه ای هنرمندانه در شعر فارسی است.
جناس مرکب مقرون
در جناس مرکب مقرون، دو واژه از نظر ساختار (ساده یا مرکب بودن) با یکدیگر تفاوت دارند، اما شکل نوشتاری آن ها یکسان است. یعنی یکی از واژه ها ممکن است یک اسم ساده باشد و دیگری ترکیبی از چند واژه، اما از نظر ظاهر، کاملاً مشابه اند. توجه داشته باشید که معنای این دو واژه با وجود شباهت ظاهری، متفاوت است.
برای نمونه، واژه ی سلامت در دو کاربرد مختلف به کار می رود:
سلامت به معنی عافیت و تندرستی (اسم ساده)
سلامت به معنی سلام بر تو (ترکیبی از سلام و ات، یک واژه مرکب)
یا در بیت زیر از سعدی:
هر خم از جعد پریشان تو زندان دلی ست
تو نگویی که اسیران کمند تو کمند
در این بیت، واژه ی کمند دو بار آمده است:
بار اول کمند به معنی زلف یا گیسو است (اسم ساده)
بار دوم کمند از ترکیب کم هستند ساخته شده و معنای کاملاً متفاوتی دارد (واژه ای مرکب)
در هر دو مثال، با وجود تفاوت معنایی و ساختاری، شکل ظاهری واژه ها یکسان است و همین ویژگی، جناس مرکب مقرون را به وجود می آورد.
جناس مرکب مفروق
جناس مرکبی نوعی از آرایه ادبی جناس است که در آن دو واژه از نظر ساده یا مرکب بودن و همچنین از نظر شکل نوشتاری با یکدیگر تفاوت دارند.
برای نمونه، در این بیت از سعدی:
شاهان زمانه خصم بر دار کشند
و آن نرگس بیدار تو بی دار کشند
واژه ی بیدار در مصرع دوم، نخست به معنای هوشیار و ناخفته و به صورت یک واژه ی ساده به کار رفته است؛ اما در ادامه ی همان مصرع، بی دار به معنای بی دار، یعنی بدون چوبه ی دار است که واژه ای مرکب به شمار می آید. بنابراین، این دو واژه از نظر ساختار (ساده و مرکب بودن) و ظاهر نوشتاری متفاوت اند و نمونه ای از جناس مرکب محسوب می شوند.
جناس مرکب مرفو
جناس مرکب مرفو یکی از انواع آرایه ادبی جناس مرکب در ادبیات فارسی است. در این نوع جناس، یکی از واژه ها اسم ساده است و واژه ی دیگر از ترکیب یک اسم با حرفی از واژه ی قبلی ساخته می شود.
برای نمونه، در این بیت:
چاره ی ما ساز که بی یاوریم
گر تو برانی، به که روی آوریم
کلمه ی یاوریم یک اسم ساده است (اگر شناسه ی فعلی را در نظر نگیریم).
اما …ی آوریم در مصرع دوم، ترکیبی است از یک اسم و حرف ی که از پایان کلمه ی قبل به آن اضافه شده است. این پیوند آوایی، باعث ایجاد جناس مرکب مرفو میان دو واژه شده است.
جناس مرکب ملفق
در این نوع جناس، هر دو رکن جناس مرکب هستند.
مثلاً در بیت زیر از مسعود سعد سلمان:
چون نای بی نوایم از نای بی نوا
شادی ندید هیچ کس از این نای بی نوا
هر دو عبارت بی نوا مرکب اند، اما در مصرع اول به معنای مفلوک و بی کس و کار است و در مصرع دوم به معنای بی ساز و بی آهنگ.
همچنین، واژه نای در مصرع اول به زندان اشاره دارد که مسعود سعد سلمان در آن اسیر بوده و نای در مصرع دوم به ساز نی اشاره دارد.
جناس مضارع
جناس اختلافی نوعی آرایه ادبی جناس است که اجزای آن فقط در یک حرف با هم تفاوت دارند. اگر این دو حرف از نظر تلفظ شباهت زیادی داشته باشند و محل ادا شدن آنها در دهان نزدیک باشد، به آن جناس مضارع گفته می شود.
برای مثال، حروف «ن»، «د» و «ت» که محل تلفظ شان بسیار نزدیک است، یا حروف خ و غ.
در بیت زیر از سنایی:
علمی که ز ذوق شرع خالی‌ست، حالی سبب سیاه حالی‌ست
حروف «خ» و «ح» که دو حرف قریب‌المخرج هستند (یعنی محل تلفظشان نزدیک است)، در دو کلمه «خالی» و «حالی» به کار رفته‌اند. این دو کلمه فقط در حرف اولشان متفاوت‌اند و معنای کاملاً متفاوتی دارند.
جناس لاحق
جناس لاحق گونه ای از آرایه ادبی جناس است که دو رکن آن تقریباً یکسان اند، ولی در یک حرف صامت متفاوت هستند. برخلاف جناس مضارع که تفاوت حروف صامت کمتر محسوس است، در جناس لاحق این تفاوت صامت ها واضح و کاملاً متمایز است و تلفظ آن ها شبیه هم نیست.
مثال در بیت حافظ:
مگذران روز سلامت به ملامت حافظ
چه توقع ز جهان گذران می داری؟
در این بیت، دو واژه «سلامت» و «ملامت» از نظر تعداد و ترتیب حروف یکسان اند، اما فقط حرف صامت اول آن ها متفاوت است؛ «س» و «م» که تلفظی کاملاً متمایز دارند و برخلاف جناس مضارع، نزدیک به هم نیستند.
جناس لفظ
در میان ادبا، برخی جناس لفظ را زیر مجموعه ای از جناس تام می شمارند و عده ای دیگر آن را جزو جناس ناقص دسته بندی می کنند. به همین دلیل برای پوشش کامل همه دیدگاه ها، جناس لفظ را در این بخش بررسی کرده ایم.
جناس لفظ به حالتی گفته می شود که دو کلمه شکل نوشتاری متفاوت ولی تلفظ یکسان داشته باشند؛ البته همانند دیگر انواع جناس، معنی آن ها نیز متفاوت است.
طرفداران این دیدگاه که جناس لفظ را نوعی جناس تام می دانند، معتقدند که در صور خیال (تخیل ذهنی) آهنگ و بعد شنیداری واژگان اهمیت بیشتری دارد تا شکل نوشتاری آن ها.
برای مثال:
«نه مرا طاقت غربت، نه تو را خاطر قربت» (سعدی)
در اینجا:
غربت به معنی دوری است
قربت به معنی نزدیک بودن
هر دو کلمه تلفظی مشابه دارند اما نوشتار آن ها متفاوت است.
جناس خط
جناس خط یعنی اجزای کلمات به طور کامل شبیه هم باشند و تنها در یک حرف اختلاف داشته باشند که این اختلاف ناشی از تفاوت نقطه گذاری آن حرف هاست. مثلاً کلمات شیر و سیر، نار و یار، غار و عار، درشت و درست از این نوع جناس هستند.
مثال:
سال ها دخمه ی خود ظلمت زندان کردم
تا دری رخنه به میخانه ی رندان کردم
(شهریار)
در این مثال، رندان و زندان تنها در یک حرف با هم تفاوت دارند که آن حرف ها از نظر نقطه گذاری متفاوت اند.
جناس اشتقاق
در این نوع از جناس اشتقاق، تفاوت اصلی بین دو واژه در یک مصوت بلند (مانند آ، او، ای) دیده می شود. این تفاوت اندک باعث ایجاد نوعی هماهنگی موسیقایی در کلام می شود و به همین دلیل، یکی از موسیقیایی ترین انواع جناس به شمار می رود.
- نکته مهم این است که این نوع جناس با جناس اشتقاقی که بین ریشه و پسوند برقرار می شود، تفاوت دارد و در دسته ای جداگانه قرار می گیرد.
جناس اشتقاق مثال
مثال هایی از جناس اشتقاق با تفاوت در مصوت بلند:
یاری / یارا
ساز / سوز
بازار / بیزار
بیتی نمونه از شعر:
دل من هست از بازار، بیزار
قسم خواهی به دادار و به دیدار
در این بیت، کلماتی مانند بازار و بیزار، همچنین دادار و دیدار با وجود تفاوت در یک مصوت بلند، ساختار مشابهی دارند و جناس ایجاد کرده اند.
معانی این واژه ها:
بازار: کنایه از دنیای مادی
بیزار: متنفر، بی علاقه
دادار: خداوند
دیدار: روز قیامت یا لحظه ملاقات با خدا
جناس ناقص حرکتی
در این نوع جناس، کلمات به کار رفته در جناس تنها در یک حرکت کوتاه (مصوت کوتاه) با یکدیگر تفاوت دارند؛ یعنی واج های آنها یکسان است، اما در حرکت های فتحه، کسره یا ضمه تفاوت دارند.
برای نمونه:
گرچه سر عربده و جنگ داشت
تُنگ شکر در دهن تَنگ داشت
در این بیت، کلمات تُنگ و تَنگ تنها در یک حرکت کوتاه متفاوت اند، و همین تفاوت باعث ایجاد جناس ناقص حرکتی شده است.
جناس ناقص افزایشی
در جناس ناقص افزایشی، واژه ها نه تنها از نظر معنا با یکدیگر تفاوت دارند، بلکه یکی از آن ها شامل یک حرف اضافه است. این تفاوت در تعداد حروف باعث می شود یکی از واژه ها طولانی تر از دیگری باشد. محل قرارگیری حرف اضافه می تواند در ابتدا، میانه یا انتهای واژه باشد که بر همین اساس، سه نوع جناس ناقص افزایشی به وجود می آید:
- جناس مطرف (مختلف الول): حرف اضافه در ابتدای واژه قرار دارد.
- جناس وسط (مختلف الوسط): تفاوت در میانه کلمه است.
- جناس مذیل (مختلف الاخر): حرف اضافه در پایان واژه قرار می گیرد.
جناس مطرف
در این نوع جناس، یک حرف اضافه به ابتدای یکی از دو رکن جناس افزوده می شود.
مثلاً در بیت زیر:
دلا ز رنج حسودان مرنج و واثق باش
که بد به خاطر امیدوار ما نرسد (سلمان ساوجی)
دو واژه ی «رنج» و «مرنج» تنها در حرف «م» که در ابتدای کلمه ی «مرنج» قرار دارد، با هم تفاوت دارند.
جناس وسط
روی در روی دوست، کن بگذار
تا عدو پشت دست می‌خاید (گلستان)
در این بیت، کلمات «دوست» و «دست» تنها در حرف «و» که در کلمه «دوست» وجود دارد، با هم تفاوت دارند.
جناس مذیل
نیکی به جای یاران، فرصت شمار یارا
در این عبارت، واژه های یاران و یارا از نظر حرف آخر متفاوت اند؛ حرف «ن» در انتهای یاران وجود دارد که در یارا نیست.
آرایه جناس قلب
در جناس قلب، از کلماتی استفاده می شود که حروفشان به صورت معکوس یا مقلوب یکدیگر هستند. در این نوع جناس، علاوه بر تفاوت در معنی، ترتیب حروف کلمات نیز با هم فرق دارد.
نمونه هایی از جناس قلب عبارت اند از: رقیب و قریب، رحیم و حریم، حافظ و حفاظ، بین و بنی.
جناس قلب بعض
زمانی که در کلمات معکوس شده، تنها بخشی از حروف جا به جا شده باشد، به آن جناس قلب بعض گفته می شود.
مثلاً در عبارت:
جنت رقمی ز رتبت اوست
تبت اثری ز تربت اوست
در این دو کلمه ی «رتبت» و «تربت» ترتیب حروف با هم متفاوت است، اما این تغییر فقط در دو حرف اول رخ داده و سایر حروف یکسان باقی مانده اند.
جناس قلب کل
اگر در واژگان، جا به جایی تمام حروف به صورت معکوس انجام شود، به آن جناس قلب کل گفته می شود. در این نوع جناس، حروف دو واژه دقیقا وارونه هم قرار می گیرند.
مثال معروفی از این نوع جناس در بیت عطار آمده است:
شعر و عرش و شرع از هم خاستند،
تا که عالم زین سه حرف آراستند.
در این سه واژه ی شعر، عرش و شرع، حروف به طور کامل معکوس یکدیگر هستند.
جناس قلب کامل
در این نوع آرایه ادبی، اگر جمله یا عبارتی در نثر یا شعر به گونه ای باشد که اگر از ابتدا تا انتها یا بالعکس از انتها به ابتدا خوانده شود، تلفظ آن کاملاً یکسان باشد، جناس قلب کامل رخ داده است.
این نوع جناس، از نظر موسیقیایی ارزش چندانی ندارد چون ذهن مخاطب معمولاً متوجه چنین نوع جناس واژگانی نمی‌شود.
مثال:
شو همره بلبل به لب هر مهوش
این مصرع اگر از آخر به اول خوانده شود، همچنان به همان صورت خوانده می شود.
جناس قلب مجنح
در زبان عربی این اصطلاح به معنای مرغ بال دار است. وقتی دو واژه معکوس هم، یکی در آغاز بیت و دیگری در پایان بیت قرار بگیرند، جناس قلب مجنح شکل می گیرد.
برای مثال:
حور بر یاد جمال تو روان بخشد روح
در اینجا «حور» و «روح» واژه هایی معکوس یکدیگرند که «حور» در ابتدای مصرع و «روح» در پایان آن آمده است.
جناس قلب ملحق
جناس قلب ملحق شباهت زیادی به جناس قلب مجنح دارد، با این تفاوت که در آن برخی از حروف به صورت واژگونه درآمده اند؛ به عبارتی دیگر، این نوع جناس از نوع جناس بعضی است.
مثال:
بحر خون شود از هر طرف
ز ابر تیغ همچو آبت، گاه حرب
در این بیت، میان واژگان بحر و حرب جناس قلب بعض رخ داده است که در ابتدا و انتهای بیت نمایان می شود.
آرایه جناس اشتقاق
این نوع جناس اشتقاق با جناس ناقص اختلافی که پیش تر توضیح دادیم تفاوت دارد. در جناس ناقص اختلافی، تفاوت در یکی از مصوت های بلند بود، اما در جناس اشتقاق، واژه ها هم خانواده و از یک ریشه مشترک گرفته شده‌اند. جناس اشتقاق به دو دسته تقسیم می شود: جناس ریشه و جناس پسوند.
- مثال:
لب میالای به شعری که ندارد شوری
شاعری قدر تو داند که شعوری دارد
واژه های شعر و شعور هر دو مشتق از یک ریشه هستند که حروف اصلی آنها ش-ع-ر می باشد.
حالا به شرح انواع جناس اشتقاق می پردازیم:
جناس پسوند:
در این نوع جناس، تفاوت بین واژه ها در پسوند آن هاست که باید حداقل سه واک (کوچک ترین واحد زبانی) داشته باشد. مثال: گل و گلدان، کوه و کوهسار
- مثال دیگر از شعر انوری:
در همه عالم وفاداری کجاست
غم به خروار است غمخواری کجاست
در اینجا، غم و غم‌خوار واژگان مشتق از یکدیگر هستند که پسوند خوار به کلمه‌ی غم اضافه شده است.
- مثال دیگر:
نه من ز بی عملی در جهان ملولم و بس
ملامت علما هم ز علم بی عمل است
در این مصرع، واژه های علما و علم از یک ریشه اند و به عنوان مشتق یکدیگر محسوب می شوند.
جناس مکرر چیست
جناس مکرر زمانی به کار می رود که واژه های دارای جناس، بدون هیچ فاصله ای پشت سر هم در یک بیت یا عبارت بیایند.
برای نمونه به این بیت از امیر معزی توجه کنید:
هست شکربار یاقوت تو ای عیار یار
نیست کس را نزد آن یاقوت شکربار، بار بار
در این بیت، واژه های عیار و یار دارای جناس افزایشی اند و کنار یکدیگر آمده اند. همچنین کلمات بار و بار که جناس تام دارند نیز، بدون فاصله تکرار شده اند. این ساختار نمونه‌ای روشن از جناس مکرر است.
جناس مشوش چیست
زمانی که در یک بیت شعر یا جمله، بیش از یک نوع جناس به کار رود، به آن جناس مشوش گفته می شود.
مثال:
ایرج میرزا می گوید:
جنس شما آدمیان کم بقاست
عشق بود باقی و باقی فناست
در این بیت:
بین بقاست و فناست، جناس ناقص اختلافی وجود دارد.
بین دو واژه باقی (یکی به معنی ابدی و دیگری به معنی بقیه) جناس تام به کار رفته است.
این ترکیب از دو نوع جناس مختلف، نمونه ای از جناس مشوش به شمار می رود.
آرایه جناس در جمله
در بیشتر انواع آرایه ی ادبی جناس که تاکنون بررسی شد، تمرکز بر شباهت میان کلمات بود؛ یعنی ارکان جناس، واژه هایی بودند که از نظر ظاهر یا صدا شبیه یکدیگر بودند. اما نوع دیگری از جناس وجود دارد که فراتر از سطح کلمه می رود و آن جناس در کلام است.
در این نوع جناس، شباهت نه بین دو واژه، بلکه بین دو جمله یا دو مصرع برقرار می‌شود. به این صورت که بیشتر یا تمام کلمات در دو جمله شبیه به هم هستند و تنها یک کلمه تفاوت معنایی ایجاد می‌کند. در اینجا درک تفاوت‌ها بر پایه‌ی معنا، تکیه و آهنگ جمله صورت می‌گیرد.
برای مثال در این بیت از مولانا:
چون از او گشتی، همه چیز از تو گشت
چون از او گشتی، همه چیز از تو گشت
در نگاه اول، هر دو مصرع کاملاً یکسان به نظر می رسند. اما اگر با دقت به معنا توجه کنیم، درمی یابیم که:
در مصرع اول، گشتی به معنای به او پیوستی است.
در مصرع دوم، گشتی به معنای از او دور شدی یا رویگردان شدی است.
با وجود تکرار ظاهری کلمات، معنای کلی جمله ها تفاوت دارد و این تفاوت تنها با توجه به بافت معنایی و لحن بیان آشکار می شود. به همین دلیل این آرایه را جناس در کلام می نامند؛ چرا که شباهت در سطح جمله است، نه صرفاً واژه.
جناس و سجع
در آرایه های ادبی، سجع و جناس هر دو به شباهت هایی میان واژه ها توجه دارند، اما از دو جنبه متفاوت بررسی می شوند.سجع به آهنگ و وزن واژه ها مربوط می شود. در این آرایه، کلمات دارای وزنی مشابه هستند، حتی اگر تعداد یا نوع حروف آن ها متفاوت باشد. به عبارت دیگر، شباهت در صدا و آهنگ کلمات مهم است، نه شباهت ظاهری آن ها.
مثال: وفادار و آموزگار این دو واژه با اینکه از نظر ساختار حروف تفاوت دارند، از نظر وزن و آهنگ به هم شبیه اند. (معنای کلمات در اینجا در نظر گرفته نمی شود.)
در مقابل، جناس بر شباهت ظاهری کلمات تمرکز دارد. واژه های متجانس از نظر تعداد و نوع حروف تقریباً یکسان اند، اما ممکن است وزن و حتی معناهای متفاوتی داشته باشند.
مثال: سوزن و سوزان این دو واژه از نظر شکل ظاهری شباهت زیادی دارند (تفاوت تنها در یک حرف است)، اما از نظر وزن و معنا با هم متفاوت اند.
جناس و تکرار
جناس یعنی دو کلمه که از نظر نوشتاری نزدیک یا مشابه‌اند اما معنای متفاوتی دارند. اما تکرار به معنای استفاده مجدد از یک واژه است که از لحاظ نوشتن، تلفظ و معنی کاملاً یکسان است. بنابراین در تکرار تفاوت معنایی وجود ندارد.
نکات مهم: در جناس، به «ی نکره»، «تر»، «ترین»، «ضمیر های متصل» و «نشانه های جمع» توجه نمی کنیم، زیرا این موارد تأثیری بر اصل کلمات ندارند.
برخلاف واج آرایی، در جناس شکل نوشتاری واژه ها اهمیت دارد (مثلاً در جناس لفظ، بیشتر به نحوه نوشتن واژه ها توجه می شود تا تلفظ آن ها).
کلمات مخفف جناس ایجاد نمی کنند، چون شرط جناس تفاوت در معناست. مثلاً «ره» و «راه» جناس نیستند چون معانی شان به هم نزدیک است.
چگونه آرایه ادبی جناس را تشخیص دهیم
اولین گام برای شناسایی هر آرایه ادبی، مطالعه دقیق و مشاهده موشکافانه متن است.
ضروری است که متن یا شعر را کاملاً درست و با تلفظ صحیح بخوانید. توجه ویژه به حرکات و تأکید های کلمات اهمیت زیادی دارد.
می‌توانید از منابع صوتی اشعار استفاده کنید تا تلفظ صحیح واژه‌ها را بشنوید؛ این روش به شما کمک می‌کند شباهت‌ها و تفاوت‌ها، به‌ویژه در انواع جناس، بهتر درک شوند.
گام بعدی، بررسی معنای واژه‌هاست؛ این موضوع در جناس تام اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا شکل نوشتاری و تلفظ کلمات کاملاً مشابه است و تنها تفاوت آنها در معنا قرار دارد.
با رعایت این نکات و آشنایی با انواع جناس، قادر خواهید بود نوع جناس را به درستی تشخیص دهید.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
آرایه ادبی تضمینجایزه ادبی جلال آل احمد انواع ساختار جمله در فارسی
