مراعات نظیر در ادبیات به زبان ساده

مراعات نظیر یکی از آرایه‌های ادبی است که در آن، چند واژه یا مفهوم آورده می‌شوند که از نظر معنا، موضوع یا دسته‌بندی به هم مرتبط‌اند و با هم نوعی هم‌خوانی و تناسب معنایی دارند. در این بخش از وب‌ سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح مراعات نظیر در ادبیات به زبان ساده می‌ پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.​

مراعات نظیر چیست با مثال

آرایه ادبی مراعات نظیر یعنی به‌کار بردن واژه‌ها یا عبارات هم‌خانواده و مشابه به طوری که بین آن‌ها یک پیوند معنایی یا ساختاری وجود داشته باشد. این آرایه باعث می‌شود که جمله یا بیت شعر، ریتم و هماهنگی خاصی پیدا کند و شنونده یا خواننده راحت‌تر با آن ارتباط برقرار کند.

خورشید و ماه، نور و روشنایی را به جهان هدیه می‌دهند

در این جمله، واژه‌های «خورشید» و «ماه» هر دو اجسام نورانی و آسمانی هستند و «نور» و «روشنایی» نیز دارای معنای مشابه و مرتبط‌اند. این شباهت باعث ایجاد مراعات نظیر شده است.

در شعر زیر می‌توان مراعات نظیر را مشاهده کرد:

«دل شد خراب و دیده خونین شد،

گلعذار زار و گلشن پرخون شد.»

در این بیت، کلمات «دل» و «دیده»، «گلعذار» و «گلشن» از نظر معنایی و ساختاری با هم مرتبط و هم‌خانواده هستند.

مثال اول مراعات نظیر‌

کلام زیر از سعدی، نمونه‌ای از مراعات نظیر در نثر را نشان می‌دهد:

«شبی در بیابان مکه از بی‌خوابی، پای رفتنم نماند. سر بنهادم و شتربان را گفتم دست از من بدار.»

در کلام بالا، واژه‌های پای و سر و دست مراعات نظیر دارند.

مثال دوم مراعات نظیر‌

در بیت زیر از سعدی، ابر و باد و مه و خورشید و فلک از اجزای طبیعت هستند و آرایه مراعات نظیر ساخته‌اند:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند

تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

مثال سوم مراعات نظیر

در رباعی زیر که از مهستی گنجوی است یا لطف‌الله نیشابوری، به‌زیبایی هرچه تمام‌تر، نام چهار زمان، چهار گل، چهار شهر و چهار عنصر آورده شده است:

در مرو پرپر لاله آتش انگیخت
دی نیلوفر به بلخ در آب گریخت

معنی آرایه ادبی مراعات نظیر

ویژگی‌ های آرایه ادبی مراعات نظیر

• پیوند معنایی نزدیک بین واژه‌ها
  در مراعات نظیر، کلمات یا عبارات به‌گونه‌ای انتخاب می‌شوند که از نظر معنا به هم نزدیک یا مرتبط باشند. مثلاً دو کلمه‌ای که هر دو عضو یک دسته یا خانواده معنایی‌اند.

• هماهنگی و هم‌خانوادگی واژه‌ها
  کلماتی که در مراعات نظیر استفاده می‌شوند، معمولاً هم‌خانواده یا هم‌جنس هستند؛ یعنی یا از یک نوع‌اند یا ویژگی‌های مشابهی دارند. این موضوع باعث ایجاد هماهنگی در جمله یا بیت می‌شود.

• ایجاد آهنگ و ریتم در جمله یا شعر
  به دلیل به‌کار بردن کلمات مشابه یا مرتبط، متن ریتم خاصی پیدا می‌کند که خواندن یا شنیدن آن را لذت‌بخش‌تر می‌کند.

• افزایش زیبایی و گیرایی متن
  مراعات نظیر به متن زیبایی می‌بخشد و باعث می‌شود جملات و ابیات شاعرانه‌تر و جذاب‌تر به نظر برسند.

• تسهیل در درک مفهوم و انتقال پیام
  چون واژه‌ها به صورت مرتبط کنار هم قرار می‌گیرند، مخاطب راحت‌تر مفهوم را می‌فهمد و پیام شاعر یا نویسنده را بهتر دریافت می‌کند.

• کاربرد در نثر و شعر
  این آرایه علاوه بر شعر، در نثر نیز کاربرد دارد و به متن انسجام و زیبایی می‌دهد.

مراعات نظیر با مثال‌های ساده

• روز و شب، خواب و بیداری
  دو زوج کلمه که هر کدام با هم مرتبط و هم‌خانواده‌اند: «روز» و «شب» (دو زمان متضاد اما مرتبط) و «خواب» و «بیداری» (دو حالت متقابل و مرتبط).

• آتش و آب، باد و خاک
  چهار عنصر طبیعی که در یک دسته قرار می‌گیرند و همگی از طبیعت گرفته شده‌اند. کنار هم قرار گرفتن این کلمات، هماهنگی معنایی ایجاد می‌کند.

• دود و مه، تاریکی و سکوت
  کلمات مرتبط با فضا و حالت‌های محیطی که باعث ایجاد حس و حال مشترک در ذهن مخاطب می‌شوند.

• شیر و شیرین، نمک و نیش
  کلمات هم‌خانواده‌ای که از نظر معنا یا تلفظ شباهت دارند و در کنار هم قرار گرفتنشان یک آرایه مراعات نظیر ایجاد می‌کند.

• گل و بو، رنگ و نور
  دو دسته کلمه که هر دو عضو یک خانواده‌اند (گل و بو مربوط به طبیعت و حس بویایی؛ رنگ و نور مربوط به حس بینایی).

چگونه مراعات نظیر را در متن‌ها تشخیص دهیم

• جستجوی کلمات هم‌خانواده و مرتبط
  دقت کن ببین در جمله یا بیت شعری، واژه‌هایی به کار رفته‌اند که از نظر معنا یا نوع به هم نزدیک هستند؛ مثلاً دو یا چند کلمه که در یک دسته معنایی قرار می‌گیرند (مانند روز و شب، آب و آتش، گل و بو).

• بررسی شباهت معنایی و ساختاری
  مراعات نظیر معمولاً وقتی ایجاد می‌شود که بین کلمات پیوند معنایی یا ساختاری وجود داشته باشد. پس باید ببینی کلمات کنار هم چقدر از نظر معنا یا دسته‌بندی به هم مربوط‌اند.

• توجه به هماهنگی و ریتم جمله یا بیت
  اگر جمله یا بیت شعری یک آهنگ یا ریتم خاص دارد که با تکرار یا کنار هم قرار گرفتن کلمات مشابه ایجاد شده، احتمالاً مراعات نظیر دارد.

• مقایسه با آرایه‌های دیگر
  باید دقت کنی که این شباهت معنایی صرفاً مراعات نظیر است نه آرایه‌های دیگر مثل جناس (بازی با صدا) یا تشبیه (شباهت با «مثل» یا «مانند»). مراعات نظیر بیشتر روی هم‌خانوادگی و تناسب معنایی تمرکز دارد.

• مثال‌زدن و تمرین
  خواندن متن‌های مختلف و پیدا کردن نمونه‌های مراعات نظیر به تقویت مهارت تشخیص کمک می‌کند. هر جا دیدی واژه‌های هم‌نوع و هم‌خانواده کنار هم آمده‌اند، احتمال مراعات نظیر بالاست.

هدف استفاده از مراعات نظیر 

• افزایش هماهنگی و انسجام در متن
  مراعات نظیر باعث می‌شود کلمات و عبارات به شکلی کنار هم قرار بگیرند که هماهنگی معنایی و ساختاری داشته باشند. این موضوع به انسجام و یکپارچگی متن کمک می‌کند.

• زیبایی و جذابیت بیشتر آثار ادبی
  به کار بردن کلمات هم‌خانواده و مرتبط باعث می‌شود متن روان‌تر، آهنگین‌تر و زیباتر به نظر برسد و خواننده یا شنونده از آن لذت بیشتری ببرد.

• تقویت تأثیرگذاری و بیان دقیق‌تر مفهوم
  با استفاده از واژه‌های مرتبط، نویسنده یا شاعر می‌تواند منظور و احساس خود را بهتر و قوی‌تر منتقل کند و تأثیر بیشتری روی مخاطب بگذارد.

کاربرد مراعات نظیر در ادبیات فارسی

• زیباسازی زبان ادبی
  در ادبیات فارسی، شاعران و نویسندگان با استفاده از مراعات نظیر کلمات و عبارات هم‌خانواده را کنار هم قرار می‌دهند تا جملات و ابیات زیباتر و دلنشین‌تر شوند. این آرایه به زبان، ظرافت و زیبایی خاصی می‌بخشد که مخاطب را جذب می‌کند.

• ایجاد هماهنگی و انسجام در متن
  یکی از کاربردهای مهم مراعات نظیر در ایجاد انسجام معنایی است. وقتی واژه‌های مرتبط و هم‌خانواده در یک جمله یا بیت به کار می‌روند، بین اجزای جمله پیوند معنایی برقرار می‌شود که متن را منسجم و هماهنگ می‌کند.

• افزایش تاثیرگذاری و بیان بهتر احساسات
  شاعران فارسی‌زبان از مراعات نظیر برای بیان دقیق‌تر احساسات و مفاهیم عمیق استفاده می‌کنند. ترکیب کلمات هم‌خانواده باعث می‌شود پیام یا حس شاعرانه با شدت و وضوح بیشتری به مخاطب منتقل شود.

آرایه مراعات نظیر و تناسب

مراعات نظیر آرایه‌ای است که در آن کلمات یا عبارات هم‌خانواده و هم‌نوع کنار هم به کار می‌روند تا هماهنگی معنایی و زیبایی در متن ایجاد شود. یعنی واژه‌هایی که از نظر معنا یا جنس به هم نزدیک یا مرتبط‌اند.

مثال:«روز و شب، خواب و بیداری»

تناسب آرایه‌ای است که در آن بین اجزای جمله یا عبارت، هماهنگی معنایی یا ساختاری خاصی وجود دارد که این هماهنگی باعث ایجاد یک اثر هنری و زیبایی بیشتر می‌شود. تناسب می‌تواند در سطح واژه، جمله یا حتی مفهوم کلی متن باشد.

مثال: تو زلیخایی و من از کُنانم / تو معشوقی و من پنهانم» : در این مثال، دو بخش جمله به لحاظ معنایی و ساختاری با هم تناسب دارند.

تفاوت و شباهت مراعات نظیر و تناسب

• مراعات نظیر بیشتر بر کنار هم قرار گرفتن واژه‌های هم‌خانواده یا مرتبط تاکید دارد.

• تناسب بیشتر به هماهنگی کلی بین اجزا و بخش‌های متن اشاره دارد که می‌تواند شامل معنای کلی، ساختار جمله یا حتی مفهوم کلی باشد.

شباهت مراعات نظیر وتناسب

• هر دو آرایه باعث ایجاد هماهنگی و زیبایی در متن می‌شوند.

• هر دو می‌توانند در شعر و نثر به کار روند.

• هدف هر دو افزایش جذابیت و گیرایی متن است.

مراعات نظیر نوع خاصی از آرایه است که بر شباهت معنایی کلمات تمرکز دارد، اما تناسب شامل هماهنگی گسترده‌تری است که می‌تواند در سطح جمله یا مفهوم کل متن باشد.

مراعات نظیر در شعر

مراعات نظیر یکی از آرایه‌های پرکاربرد در شعر فارسی است. در این آرایه، شاعر کلمات و واژگانی را به کار می‌برد که از نظر معنا با یکدیگر هم‌خانواده، هم‌نوع یا دارای پیوند معنایی هستند. استفاده از این آرایه باعث می‌شود شعر هماهنگ‌تر، موزون‌تر و از نظر معنایی منسجم‌تر شود.

کاربرد مراعات نظیر در شعر

1. ایجاد هماهنگی بین واژه‌ها

2. افزایش زیبایی زبانی

3. برجسته‌سازی تصویرسازی‌های شاعرانه

4. انتقال مؤثرتر مفاهیم

نمونه‌هایی از مراعات نظیر در شعر

چند نمونه زیبا و ساده از آرایه مراعات نظیر در شعر فارسی آورده‌ام که کاملاً روشن می‌کنند این آرایه چطور به کار می‌رود:

مراعات نظیر در شعر حافظ

دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند / گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند

واژه‌های «میخانه»، «پیمانه» و «می» در یک حوزه معنایی (شراب و باده‌نوشی) قرار دارند.

مراعات نظیر در شعر فردوسی

به نام خداوند جان و خرد / کز این برتر اندیشه برنگذرد

واژه‌های «جان» و «خرد» هر دو از ویژگی‌های انسان‌اند و پیوند معنایی نزدیکی دارند.

مراعات نظیر در شعر سعدی

به دنیا و دینار و کاخ و سرای / نبندد خردمند دل جز خدای

کلمات «دنیا»، «دینار»، «کاخ»، و «سرای» همگی به امور مادی و دنیوی اشاره دارند. پس استفاده از آن‌ها در کنار هم، نمونه‌ای از مراعات نظیر است.

مراعات نظیر در شعر نظامی

که آن ماه‌رخ چون بنفشه بکند / چو گل بشکفد، خنده از لب زند

مراعات نظیر: «ماه»، «بنفشه»، «گل» – همگی اجزای طبیعت و استعاره‌ای از زیبایی‌اند.

نمونه‌هایی از مراعات نظیر در شعر کلاسیک

در شعر کلاسیک فارسی، آرایهٔ ادبی مراعات نظیر بسیار رایج و پرکاربرد است. شاعران بزرگ مانند فردوسی، سعدی، حافظ، مولوی و نظامی، از این آرایه برای ایجاد هماهنگی معنایی، زیبایی زبانی و تأکید بر مفهوم بهره برده‌اند.

مراعات نظیر فردوسی و شاهنامه

ز شمشیر و از گرز و از خود و تیغ
ز خون و ز آتش، ز باد و ز میغ

 مراعات نظیر:
– «شمشیر»، «گرز»، «خود»، «تیغ» → همگی ابزار جنگ
– «خون»، «آتش»، «باد»، «میغ (ابر)» → پدیده‌های طبیعی و خشونت‌آمیز

مراعات نظیر سعدی بوستان

توانا بود هر که دانا بود
ز دانش دل پیر برنا بود

مراعات نظیر:
– «توانا»، «دانا»، «دانش» → همگی مربوط به خرد و علم

مراعات نظیر مولوی مثنوی معنوی

هر لحظه نو می‌شود دنیا و ما / بی‌خبر از نو شدن اندر بقا
عمر همچون جوی نو نو می‌رسد / مستمری می‌نماید در جسد

مراعات نظیر:
– «دنیا»، «عمر»، «جوی»، «نو» → همه در حوزه‌ی گذر زمان و زندگی

مراعات نظیر در اشعار

کلمات هم‌معنا یا مرتبط با یک حوزه فکری یا تصویری کنار هم قرار گرفته‌اند. این کار باعث ایجاد هماهنگی، تصویرسازی ذهنی، و زیبایی هنری در شعر می‌شود؛ که دقیقاً هدف آرایه مراعات نظیر است.

مثال‌هایی از اشعار حماسی

در شعر حماسی فارسی (مانند شاهنامه فردوسی)، آرایهٔ مراعات نظیر نقش بسیار مهمی در تقویت قدرت تصویری، هیجان، و هماهنگی معنایی دارد. شاعران حماسی برای توصیف میدان جنگ، ابزارهای رزم، قهرمانی‌ها و صحنه‌های نبرد، از واژه‌هایی استفاده می‌کنند که در یک دسته‌ی معنایی مشترک قرار دارند.

توصیف میدان نبرد – شاهنامه فردوسی:

ز شمشیر و از گرز و از خود و تیغ / ز خون و ز آتش، ز باد و ز میغ

مراعات نظیر:
– «شمشیر»، «گرز»، «خود»، «تیغ» ← ابزار جنگ
– «خون»، «آتش»، «باد»، «میغ (ابر)» ← پدیده‌های سهمگین نبرد

آمادگی برای نبرد شاهنامه

کمند و کمان و کلاه و سپر / زره، تیغ، ترکش، عمود و تبر

 مراعات نظیر:
تمام این واژه‌ها به سلاح‌ها و تجهیزات جنگی مربوط‌اند. کنار هم قرار گرفتن آن‌ها، تصویر کامل و هماهنگ از آماده‌سازی رزم می‌سازد.

 مراعات نظیر در شعر سعدی

در آثار سعدی، آرایهٔ ادبی مراعات نظیر به‌زیبایی و با ظرافت به کار رفته است. سعدی استاد هماهنگی معنایی، لطافت بیان و استفاده از واژه‌های هم‌خانواده در کنار یکدیگر است. او از مراعات نظیر برای افزایش موسیقی کلام، انسجام مفهومی و جذابیت زبانی شعر استفاده می‌کند.

نمونه‌هایی از بوستان و گلستان سعدی

• توانا بود هر که دانا بود / ز دانش دل پیر برنا بود

      مراعات نظیر:

      کلمات «توانا»، «دانا»، «دانش» → همه در حوزهٔ خرد و دانایی هستند.

• ملک از عدل گردد بلند / ز ظلمت نگردد جهان ارجمند

      مراعات نظیر:

     «عدل»، «ظلمت»، «جهان»، «ملک» → واژه‌هایی مرتبط با حکومت، عدالت و سیاست

• مخور غم که نانی رساند خدا / به چنگال باز و به دندان سگ

   مراعات نظیر:

  «چنگال»، «باز»، «دندان»، «سگ» → مفاهیمی از شکار و خوراک

تأثیر مراعات نظیر بر فصاحت و بلاغت سعدی

تقویت موسیقی درونی کلام مراعات نظیر باعث می‌شود آهنگ واژگان هماهنگ و خوش‌آهنگ باشد. این ویژگی، به موسیقی درونی جمله یا بیت می‌افزاید و لذت شنیداری را بالا می‌برد که نشانه‌ای از بلاغت است.  نمونه: به دنیا و دینار و کاخ و سرای/نبندد خردمند دل جز خدای

⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬

جناس چیست توضیح کامل با مثالتمثیل در ادبیات فارسی چیست استعاره چیست اموزش با مثال ساده

مطالعه بیشتر