ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
انواع نثر فارسی به دو دستهٔ کلی نثر مرسل و نثر مصنوع تقسیم می‌شود. نثر مرسل، ساده و بی‌پیرایه است و بیشتر در نوشته‌های کهن مانند تاریخ بیهقی دیده می‌شود. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح انواع نثر فارسی می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
نثر فارسی
نثر فارسی را می‌توان به طور کلی به دو دسته‌ی عمده تقسیم کرد:
-
نثر مصنوع (فنی): نثری آراسته، پرزرق‌وبرق، پر از صنایع ادبی مانند سجع، تجنیس، ترصیع و استعاره.
-
نثر مرسل (ساده): نثری روان، ساده و بی‌پیرایه که به زبان محاوره و گفتار نزدیک‌تر است.
در کنار این تقسیم‌بندی کلی، انواع دیگری از نثر نیز بر اساس موضوع، سبک نگارش، کاربرد و دوره‌ی تاریخی تعریف می‌شود که در ادامه با جزئیات به آن‌ها می‌پردازیم.
انواع نثر فارسی
نثر به انواع گوناگونی تقسیم می‌شود که هرکدام ویژگی‌ها و کاربردهای خاص خود را دارند. از مهم‌ترین انواع نثر فارسی می توان به نثر مرسل و نثر مسجّع اشاره کرد. نثر مرسل، ساده و روان است و بیشتر برای بیان مستقیم و بی پیرایه ی مفاهیم به‌کار می رود.
مانند نثر گلستان سعدی. در مقابل، نثر مسجّع آهنگین و آراسته است و در آن جمله‌ها غالباً دارای قافیه یا توازن‌اند، مانند نثر کلیله و دمنه. در دوره‌های مختلف، سبک‌های دیگری نیز مانند نثر فنی، نثر مصنوع، و نثر علمی پدید آمده‌اند که هرکدام بر اساس نیازهای زمانه شکل گرفته‌اند و در خدمت بیان دانش، دین، یا ادب قرار گرفته‌اند.
سیر تاریخی نثر فارسی
سیر تاریخی نثر فارسی از دوران پیش از اسلام آغاز شده و در طول تاریخ تحولات زیادی را تجربه کرده است. در دورهٔ نخست، نثر فارسی در متون پهلوی و اوستایی به‌کار می‌رفت که بیشتر جنبه‌های دینی و مذهبی داشت.
با ورود اسلام به ایران، نثر فارسی تحت تأثیر زبان عربی قرار گرفت و در متون دینی، فلسفی و فقهی گسترش یافت. در دوران غزنویان و سلجوقیان، نثر فارسی به شکلی فنی تر و پیچیده تر درآمد و در آثار ادبی مانند تاریخ نگاری و رسائل علمی رواج پیدا کرد.
در دوره های بعد، به ویژه در دوران تیموریان و صفویان، نثر فارسی به‌عنوان ابزاری برای بیان هنر و ادب در کنار شعر مورد توجه قرار گرفت و با ظهور نثرهایی مانند گلستان سعدی و کلیات حافظ، به بلوغ رسید. در دوران معاصر، نثر فارسی به دنبال تغییرات اجتماعی و سیاسی و تحت تأثیر سبک های جدید، به سوی سادگی و روانی بیشتر حرکت کرد و امروزه در رسانه‌ها، ادبیات و علم کاربرد دارد.
نثر فارسی دوره اول
پس از سقوط ساسانیان و ورود اسلام به ایران، زبان رسمی نوشتار تا مدتی عربی بود، اما از قرن سوم هجری، نثر فارسی نیز به تدریج شکل گرفت. نخستین آثار نثر فارسی به صورت ترجمه‌های قرآن، حدیث و متون دینی پدید آمدند. این نثرها بیشتر ساده و بی‌آلایش بودند و به زبان پهلوی نزدیک‌تر.
ویژگی‌ها:
-
سادگی زبانی
-
نبود آرایش‌های ادبی
-
واژگان اصیل فارسی
-
تأثیرپذیری از ساختارهای نحوی زبان عربی
نمونه‌ها: ترجمه تفسیر طبری، شاهنامه ابومنصوری (پیش از نظم‌شدن توسط فردوسی)، ترجمه برخی احادیث و متون علمی
نثر فنی یا مصنوع
در این دوره، نثر فارسی تحت تأثیر علوم بلاغی عربی، به‌شدت آراسته و مصنوع شد. نویسندگان با استفاده از صناعات ادبی مانند سجع، ترصیع، تجنیس، و استعاره، نثری فاخر و پیچیده پدید آوردند که در دربارها و نزد فرهیختگان رواج داشت.
ویژگی‌ها:
-
پیچیدگی ساختاری
-
آرایش لفظی فراوان
-
جملات طولانی و چندبخشی
-
استفاده گسترده از لغات عربی
نمونه‌ها: تاریخ جهانگشای جوینی، چهار مقاله نظامی عروضی، کلیله و دمنه نصرالله منشی، مرزبان‌نامه
نثر ساده
نثر ساده نوعی نوشتار است که بدون پیچیدگی و زبانی روان، مفاهیم را به خواننده منتقل می‌کند. در این نوع نوشتار از واژه‌های دشوار، جمله‌های بلند و ساختارهای سنگین پرهیز می‌شود تا همه بتوانند آن را به‌راحتی درک کنند. نثر ساده بیشتر در گفتگوهای روزمره، نامه‌های دوستانه یا آموزش‌های ابتدایی به کار می‌رود. هدف آن این است که ارتباط میان نویسنده و خواننده بی‌واسطه و شفاف باشد، طوری‌که حتی کسی که اطلاعات زیادی ندارد، بتواند منظور متن را بفهمد.
نثر مرسل
با تضعیف دستگاه خلافت و نفوذ بیشتر تفکر عرفانی، نثر فارسی بار دیگر به سادگی روی آورد. هدف نویسندگان انتقال معنا و مفاهیم انسانی و دینی بود نه بازی با کلمات. آثار عرفانی، اخلاقی و دینی زیادی در این دوران پدید آمد که زبانی ساده‌تر و صمیمی‌تر داشتند.
ویژگی‌ها:
-
ساده و روان بودن زبان
-
تأکید بر محتوا و معنا
-
استفاده محدودتر از صنایع ادبی
-
نزدیکی بیشتر به زبان محاوره
نمونه‌ها: گلستان سعدی، تذکره‌الاولیا عطار، کشف‌المحجوب هجویری، سیاست‌نامه خواجه نظام‌الملک
نثر دوره قاجار
با آغاز ارتباطات فرهنگی با اروپا، نثر فارسی دچار تحولی بنیادی شد. ترجمه‌ی آثار غربی، نگارش روزنامه‌ها و مقالات اجتماعی، و گسترش مدارس جدید باعث شد نویسندگان از پیچیدگی‌های پیشین فاصله بگیرند و به زبانی ساده‌تر، رسمی‌تر و کاربردی‌تر روی آورند.
ویژگی‌ها:
-
تأثیرپذیری از نثر غربی
-
ترکیب سبک سنتی و مدرن
-
کاربرد در مطبوعات و متون سیاسی
-
شکل‌گیری نثر گزارش‌گونه و ژورنالیستی
نمونه‌ها: نوشته‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، طالبوف، زین‌العابدین مراغه‌ای، و روزنامه‌های وقایع اتفاقیه و قانون
نثر معاصر
آغاز قرن بیستم را می‌توان دوره‌ی نثر مدرن در ایران دانست. در این دوره نثر به زبان مردم بسیار نزدیک می‌شود، به ویژه در داستان‌نویسی، گزارش‌نویسی، روزنامه‌نگاری، و متون روشنفکری. نثر دیگر نه‌تنها ابزار آموزش بلکه ابزار نقد اجتماعی و فرهنگی شد.
ویژگی‌ها:
-
نزدیکی کامل به زبان گفتار
-
ساختارهای کوتاه و ساده
-
استفاده از گفت‌وگو، طنز، توصیف
-
گرایش به روان‌شناسی و جامعه‌شناسی در متون داستانی
نمونه‌ها: بوف کور صادق هدایت، یکی بود یکی نبود جمال‌زاده، مدیر مدرسه جلال آل‌احمد، آثار شریعتی
دسته بندی نثر بر اساس سبک
نثر یکی از انواع اصلی نوشتار است که بر اساس سبک‌های مختلف تقسیم‌بندی می‌شود. این تقسیم‌بندی می‌تواند شامل نثر ادبی، نثر علمی، نثر خبری، نثر فلسفی و نثر توصیفی باشد. نثر ادبی به ویژه در آثار داستانی و شعرگونه کاربرد دارد و از زبان زیبا و تصویری استفاده می‌کند.
نثر علمی بیشتر در حوزه های تخصصی و علمی به کار می رود و سعی دارد اطلاعات را به‌صورت دقیق و بدون ابهام منتقل کند. نثر خبری نیز به ارائه اخبار و اطلاعات به صورت شفاف و مختصر اختصاص دارد. نثر فلسفی به‌دنبال تفکر عمیق و بحث های انتقادی است و نثر توصیفی نیز برای تصویرسازی دقیق و بیان جزئیات استفاده می‌شود.
هرکدام از این سبک‌ها ویژگی‌های خاص خود را دارند و هدفشان انتقال مفاهیم مختلف با شیوه‌ای مناسب و مؤثر است.
نثر علمی
نثر علمی نوعی از نوشتار است که با هدف انتقال دقیق، روشن و منطقی اطلاعات و مفاهیم علمی به کار می‌رود. این نوع نثر معمولاً بر پایه استدلال، شواهد تجربی، و زبان غیرمبهم نوشته می‌شود و از ویژگی‌هایی مانند نظم، وضوح، بی‌طرفی، و پرهیز از زبان احساسی بهره می‌برد. نثر علمی ممکن است در قالب مقاله پژوهشی، گزارش علمی، کتاب درسی، یا حتی مقاله عمومی‌سازی علم دیده شود.
ویژگی‌ها:
-
دقت بالا در واژه‌گزینی
-
جمله‌های ساختاریافته و بی‌طرف
-
نبود آرایه‌های ادبی
نمونه‌ها: آثار زکریای رازی، خواجه نصیر، و متون دانشگاهی امروز
نثر ادبی
نثر ادبی به نوعی نوشتار گفته می‌شود که در آن نویسنده با استفاده از زیبایی‌های زبان و هنر بیان، مفاهیم و احساسات خود را به شیوه‌ای هنرمندانه و احساسی منتقل می‌کند. برخلاف نثر علمی که بیشتر بر دقت و وضوح تأکید دارد، نثر ادبی بیشتر به دنبال تاثیرگذاری عاطفی و جلب توجه خواننده به زیبایی‌های کلام است.
نمونه‌ها: گلستان سعدی، نوشته‌های علی شریعتی، بخشی از داستان‌های صادق هدایت
نثر بلاغی نثر خطابی
نثر خطابی یا بلاغی نوعی از نثر است که در آن سخن به گونه‌ای تنظیم می‌شود که بتواند تأثیر عاطفی یا فکری عمیقی بر شنونده یا خواننده بگذارد. این نوع نثر معمولاً در سخنرانی‌ها، نامه‌ها، اعلامیه‌ها، و آثار خطابی به کار می‌رود و هدف آن برانگیختن احساسات، ایجاد انگیزه یا تأثیرگذاری بر مخاطب است.
در نثر خطابی، زبان پرتوان و اثرگذار، ساختار خاص و آرایه‌های بلاغی به‌کار می‌روند تا سخن را جذاب‌تر و تأثیرگذارتر سازند.
ویژگی‌ها:
-
استفاده از سجع، تکرار، تأکید
-
زبانی احساسی و پرشور
-
خطاب مستقیم به مخاطب
نمونه: خطبه‌های نهج‌البلاغه (در ترجمه فارسی)، مقالات علی شریعتی
نثر داستانی
نثر داستانی یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین گونه‌های نثر فارسی است که با هدف روایت رویدادها، ترسیم شخصیت‌ها، خلق فضاهای خیالی یا واقعی و انتقال مفاهیم انسانی، اخلاقی، اجتماعی یا فلسفی به‌کار می‌رود. این نوع نثر از دیرباز در سنت قصه‌نویسی ایرانی وجود داشته و در عصر مدرن به شکل رمان و داستان کوتاه درآمده است.
مثال: بوف کور صادق هدایت، کلیدر محمود دولت‌آبادی
نثر فارسی امروز
نثر فارسی امروز، به نوعی از نوشتار اطلاق می‌شود که در آن زبان و شیوه نگارش به روز و مطابق با تحولات زبانی و فرهنگی عصر حاضر است. این نوع نثر معمولاً ساده‌تر از نثرهای گذشته است، اما همچنان بر اصول بلاغی و زیبایی‌شناسی زبان فارسی تأکید دارد.
نثر فارسی امروز در عرصه‌های مختلفی چون روزنامه‌نگاری، رمان‌نویسی، مقالات علمی، و حتی وبلاگ‌نویسی کاربرد دارد و هدف آن انتقال مفاهیم به صورت واضح و قابل‌فهم برای مخاطب عمومی است.
ویژگی نثر امروزی
-
کوتاه‌نویسی و ایجاز
-
ترکیب زبان نوشتار و گفتار
-
استفاده از اصطلاحات عامیانه
-
نفوذ انگلیسی و زبان‌های دیگر
اهمیت شناخت نثر
زبان فارسی در طول تاریخ هزارساله‌ی خود، دو شاخه‌ی اصلی را در قلمرو ادبیات پرورش داده است: شعر و نثر. اگرچه شعر فارسی جایگاهی برجسته در ادبیات ایران دارد، اما نثر نیز از آغاز شکل‌گیری تا امروز، نقشی بی‌بدیل در انتقال دانش، دین، تاریخ، اندیشه و احساسات ایفا کرده است. شناخت انواع نثر فارسی نه تنها ما را با تاریخ تحول زبان و فرهنگ ایرانی آشنا می‌کند، بلکه کلید فهم بسیاری از متون علمی، عرفانی، تاریخی، دینی و ادبی را به‌دست می‌دهد. در این مقاله به بررسی تاریخی، ساختاری و موضوعی نثر فارسی می‌پردازیم.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
