ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
شعر فارسی در قالب های گوناگونی سروده شده که هر کدام ساختار، وزن و کاربرد خاص خود را دارند. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح انواع قالب های شعری می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
قالب های شعری چیست
قالب شعری به ساختار بیرونی و شکل ظاهری شعر گفته می شود؛ یعنی همان نظام مشخصی از چینش ابیات، تعداد مصراع ها، نوع قافیه پردازی و گاه وزن و ریتمی که بر سراسر شعر حاکم است. قالب، ظرفی است که محتوای شعری در آن ریخته می شود و به کمک آن، شعر از نظم و انسجام برخوردار می گردد.
در ادبیات فارسی، قالب های متنوعی شکل گرفته اند؛ از جمله غزل، مثنوی، رباعی، قصیده، قطعه، چهار پاره، شعر نیمایی، سپید و آزاد. هر یک از این قالب ها ویژگی های خاصی در ساختار، مضمون و کاربرد دارند. شناخت قالب های شعری، نه تنها برای درک بهتر آثار کلاسیک و معاصر ضروری است، بلکه به شاعران تازه کار کمک می کند تا فرم مناسب برای بیان اندیشه و احساس خود را انتخاب کنند.
قالب های شعر
پیش از آن که به معرفی قالب های مختلف شعری بپردازیم، بهتر است ابتدا با چند اصطلاح پایه ای در شعر فارسی آشنا شویم. شناخت این مفاهیم کمک می کند تا ساختار قالب های شعری را دقیق تر درک کنیم و تمایز آن ها را بهتر بشناسیم. در ادامه، این مفاهیم مهم را مرور می کنیم:
- بیت: کوچک ترین واحد شعر که از دو بخش تشکیل می شود. هر بیت معمولاً حاوی یک مفهوم کامل است.
- مصراع: هر بیت از دو نیم خط تشکیل شده که به هر کدام مصراع گفته می شود. بنابراین، هر بیت شامل دو مصراع است.
- مطلع: نخستین بیت در قالب هایی چون غزل یا قصیده را مطلع می نامند، جایی که معمولاً قافیه معرفی می شود.
- مقطع: آخرین بیت در غزل یا قصیده را مقطع می گویند، که گاه حاوی نام شاعر یا پیام پایانی است.
- قافیه: واژه هایی که در پایان مصراع ها تکرار می شوند و در حروف پایانی شان اشتراک دارند. این اشتراک می تواند شامل چند حرف باشد.
- ردیف: واژه یا عبارت ثابتی که پس از قافیه، در پایان چند مصراع به صورت یکسان تکرار می شود. وجود ردیف در شعر الزامی نیست، اما به انسجام و موسیقی آن می افزاید.
- وزن: الگوی آهنگین شعر است که از تکرار منظم هجاها و ترکیب آواهای کوتاه و بلند پدید می آید و به شعر موسیقی درونی می دهد.
با درک درست این عناصر، می توانیم در بخش های بعدی به درستی قالب های شعری را تحلیل و بررسی کنیم.
انواع قالب های شعری در ادبیات فارسی
شعر فارسی از دیرباز با تنوعی چشمگیر در قالب و ساختار همراه بوده است. قالب های شعری در واقع ظرف هایی هستند که اندیشه و احساس شاعر در آن ها شکل می گیرد. این قالب ها گاهی به واسطه ی سنت های ادبی، وزن و قافیه مشخص می شوند و گاه در دوره های نو، با رهایی از قیدهای سنتی شکل تازه ای به خود می گیرند.
ادبیات کلاسیک فارسی مملو از قالب های کهنی است که هر یک در موضوعی خاص به کار رفته اند؛ از قصیده و غزل که در مدح و عشق ورزی کاربرد دارند، تا مثنوی و رباعی که برای روایت های طولانی یا مفاهیم عمیق عرفانی استفاده می شوند. برخی قالب ها مانند مسمط، ترکیب بند و ترجیع بند نیز ساختارهای بند بندی شده و پیچیده تری دارند.
در سده های اخیر، همزمان با دگرگونی های فکری و فرهنگی، شعر فارسی نیز پوست انداخت و قالب هایی نوین چون نیمایی، سپید و موج نو به وجود آمدند که انعطاف پذیری بیشتر، زبان آزادتر و محتوای نوگرایانه تری دارند. این قالب ها اگرچه از نظر ظاهر با اشکال کلاسیک متفاوت اند، اما همچنان جوهره ی شاعرانه ی زبان فارسی را با خود حمل می کنند.
قالب های شعری کهن
| قالب شعری کهن | توضیح کوتاه |
|---|---|
| قصیده | شعری بلند با یک موضوع مشخص، معمولاً در مدح، حماسه یا پند و اندرز |
| غزل | شعری عاشقانه و احساسی با قافیه یکسان در بیت های زوج |
| قطعه | چند بیت مرتبط با موضوعات اجتماعی یا اخلاقی، بدون مطلع مشترک |
| رباعی | چهار مصراع با وزنی خاص، معمولاً با محتوای عرفانی یا فلسفی |
| دوبیتی | شبیه رباعی، اما با وزنی متفاوت و رایج در شعر عامیانه |
| مثنوی | قالب مناسب برای داستان سرایی، با قافیه جداگانه در هر بیت |
| مسمط | شعری بند بند با قافیه های مشخص، مناسب مدح یا عرفان |
| ترجیع بند | دارای بندهایی با بیت تکرار شونده (ترجیع) میان آن ها |
| ترکیب بند | مانند ترجیع بند، اما بدون تکرار بیت ها |
| مستزاد | غزل یا قصیده ای که به پایان هر مصرع، عبارتی کوتاه اضافه می شود |
| چهارپاره | بندهای چهار مصراعی با قافیه، بین قالب های سنتی و نو قرار دارد |
| بحر طویل | شعری بلند و پیوسته، بدون وزن سنتی عروضی، حالتی شبیه نثر موزون |
قالب قصیده
قصیده از کهن ترین قالب های شعر فارسی به شمار می رود که شکل گیری آن به حدود قرن سوم هجری باز می گردد و در سده ششم به اوج بلوغ و کمال خود رسیده است. این قالب معمولاً برای بیان موضوعاتی چون ستایش پادشاهان، تبریک مناسبت هایی مانند اعیاد، شرح پیروزی ها، مضامین حماسی، مرثیه سرایی و همچنین مفاهیم اخلاقی، عرفانی و اجتماعی به کار می رود.
شعر در قالب قصیده اغلب دارای ۲۰ تا ۷۰ یا ۸۰ بیت است، اما استثناهایی نیز وجود دارد؛ برخی قصاید کوتاه تر با حدود ۱۵ بیت، و برخی نیز بلند تر و دارای بیش از ۱۵۰ بیت سروده شده اند.
در این قالب، دو مصراع آغازین بیت اول (مطلع) با مصراع دوم هر بیت بعدی، قافیه مشترک دارند. این ساختار قافیه ای مشخص، یکی از ویژگی های متمایز قصیده در میان قالب های کلاسیک شعر فارسی محسوب می شود.
🔺توجه کنید عکس های قرار داده شده قرار گیری قافیه در بیت را نشان می دهد.
مثال قالب شعری قصیده
نمونه ای از قصیده (از خاقانی):
ای صبح شب نشان شده، ای شب چراغ روز
وی رایت تو بر سر خورشید تار و پوزای چشم هوش ربای تو فتنه گاه عقل
وی روی چون بهشت تو کعبه سرای سوزای شاه بنده پرور و بنده نواز شاه
وی مهر تو ز مهر فلک، سرفراز و فوز
🔸 در این نمونه می بینی که قافیه در مصرع دوم بیت اول (روز) با مصرع های دوم سایر ابیات (پوز، سوز، فوز) یکسان است، که ویژگی شاخص ساختار قافیه در قصیده است.
🔸 همچنین موضوع شعر، مدح و ستایش است که از مضامین رایج در قصیده‌های سنتی به شمار می‌آید.
قالب غزل
غزل یکی از پر کاربرد ترین قالب های شعر فارسی است که جایگاه ویژه ای در هر دو دوره ی ادبیات کلاسیک و معاصر دارد. این قالب در حدود قرن ششم هجری شکل گرفته و به ویژه برای بیان احساسات عاشقانه مورد استفاده قرار گرفته است. هرچند موضوعات عرفانی، اخلاقی و حتی اجتماعی نیز در برخی غزل ها دیده می شود، اما محتوای عاطفی همچنان بخش اصلی غزل را تشکیل می دهد.
تعداد ابیات در غزل معمولاً میان ۵ تا ۱۲ بیت است، اما گاهی ممکن است غزل هایی با تعداد کمتر، مانند ۳ یا ۴ بیت، یا بیشتر از حد معمول، حتی تا ۱۵ یا ۱۶ بیت نیز سروده شوند.
از نظر ساختار قافیه، در غزل نیز مانند قصیده، مصراع های اول و دوم بیت آغازین با مصراع های دوم در بیت های بعدی هم قافیه اند. این نظم قافیه ای به غزل موسیقی دلنشینی می بخشد و باعث شده یکی از محبوب ترین قالب ها در میان شاعران فارسی زبان باشد.
مثال قالب غزل
نمونه ای از غزل (از حافظ):
اگر آن ترک شیرازی به دست آرد دل ما را
به خال هندویش بخشم سمرقند و بخارا رابده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت
کنار آب رکن آباد و گلگشت مصلا رافغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب
چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را
🔸 در این نمونه، قافیه های ما را / بخارا را / مصلا را / یغما را در مصراع های دوم هر بیت قرار دارند، درست همان طور که در ساختار غزل انتظار می رود.
🔸 موضوع شعر نیز عاشقانه است و پر از تصویرهای عاطفی و خیال انگیز، که ویژگی اصلی غزل کلاسیک فارسی است.
قالب قطعه
قالب قطعه یکی از قالب هایی است که از همان آغاز شکل گیری شعر فارسی مورد استفاده قرار گرفته است. این قالب اغلب برای پرداختن به موضوعاتی چون مسائل اخلاقی، مدح، هجو، تبریک و گاه روایت های آموزنده و پند آمیز به کار می رود. بسیاری از شاعران از قطعه برای انتقال مفاهیم حکمت آمیز یا نکته های اجتماعی بهره گرفته اند.
شعرهایی که در قالب قطعه سروده می شوند معمولاً بین ۲ تا ۱۵ یا ۱۶ بیت دارند، اما در مواردی نیز قطعاتی با شمار بیشتری از ابیات، حتی تا ۴۰ یا ۵۰ بیت، دیده شده اند.
در ساختار قطعه، قافیه فقط در مصراع های دوم هر بیت تکرار می شود و مصراع اول بیت نخست معمولاً فاقد قافیه است. با این حال، در برخی نمونه ها ممکن است این مصراع نیز دارای قافیه باشد. همین ویژگی باعث تمایز قطعه با دیگر قالب های شعری کلاسیک می شود و آن را برای بیان اندیشه های موجز، مؤثر و گاه طنز آمیز مناسب کرده است.
مثال قالب قطعه
نمونه قطعه از سعدی:
تو نیکی می کن و در دجله انداز
که ایزد در بیابانت دهد بازنکویی با بدان کردن چنان است
که بد کردن به جای نیک مردان
🔸 ویژگی قطعه در این نمونه:
تنها مصراع های دوم در هر بیت قافیه دارند: (انداز / دهد باز) و (چنان است / نیک مردان).
مصراع اول بیت نخست قافیه ندارد، که از خصوصیات اصلی قالب قطعه است.
محتوا پند آموز و اخلاقی است؛ دقیقاً مطابق با کارکرد اصلی قالب قطعه در شعر فارسی.
قالب رباعی
رباعی یکی از قالب های اصیل ایرانی در شعر فارسی است که ریشه ی آن به قرن سوم هجری و دوران آغازین شعر فارسی باز می گردد. این قالب در سده های ششم و هفتم به بالاترین سطح رشد و شکوفایی خود رسید. رباعی ابتدا در زبان فارسی شکل گرفت و بعدها به ادبیات عرب نیز راه یافت، اما همچنان ویژگی های ایرانی خود را حفظ کرده است. مضمون های رایج در رباعی معمولاً بر پایه ی مفاهیم اخلاقی، عرفانی و فلسفی قرار دارد.
هر رباعی از دو بیت تشکیل شده که در مجموع، چهار مصراع دارد. در ساختار رایج این قالب، مصراع اول، دوم و چهارم با یکدیگر هم قافیه اند، در حالی که مصراع سوم معمولاً قافیه ندارد، اگرچه در برخی نمونه ها ممکن است آن هم با سایر مصراع ها هم قافیه شود. از نظر محتوایی، سه مصراع ابتدایی نقش زمینه سازی دارند و ایده ی اصلی و تأثیرگذار شعر معمولاً در مصراع پایانی بیان می شود.
وزن عروضی رباعی غالباً از الگوی خاصی پیروی می کند که یکی از رایج ترین آن ها وزن (مفعول، مفاعیل، مفاعیل، فعل) است؛ وزنی موزون و کوتاه که برای انتقال اندیشه های موجز بسیار مناسب است.
مثال قالب رباعی
نمونه رباعی از خیام:
ای بس که نباشیم و جهان خواهد بود
نی نام ز ما و نی نشان خواهد بود
زین پیش نبودیم و نبد هیچ خلل
زین پس چو نباشیم، همان خواهد بود
🔸 ویژگی های قالب رباعی در این نمونه:
شامل ۴ مصراع یا ۲ بیت است.
مصراع های ۱، ۲ و ۴ هم قافیه اند: بود / بود / خواهد بود.
مصراع سوم قافیه ندارد، مطابق ساختار رایج رباعی.
مفهوم فلسفی و تأمل برانگیز در چهارمین مصراع جمع بندی شده؛ ویژگی شاخص محتوایی در رباعی.
قالب دوبیتی
ساختار قافیه در قالب دوبیتی، مشابه با رباعی تنظیم می شود؛ به گونه ای که جایگاه قافیه در هر دو قالب یکسان است. با این حال، تفاوت اصلی میان رباعی و دوبیتی در وزن عروضی آن هاست. رباعی معمولاً با وزنی مانند (مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل) سروده می شود، در حالی‌که دوبیتی از وزن (مفاعیلُن مفاعیلُن فعولن) پیروی می کند. همین تفاوت وزنی است که باعث تمایز این دو قالب در لحن و آهنگ می شود، هر چند از نظر شکل ظاهری بسیار به هم شبیه اند.
مثال قالب دوبیتی
نمونه دوبیتی از بابا طاهر:
دلم گرفت و دلتنگ و غمگین است هنوز
غم عشق تو تنها همدم من است هنوزمستی و هوش ندارم و سر مستم
از می ناب تو هر دم مستم هنوز
🔸 ویژگی های قالب دوبیتی در این مثال:
شامل دو بیت (چهار مصراع) است.
وزن عروضی متفاوت با رباعی دارد که باعث ریتم خاص و دلنشین آن می شود.
قافیه ها در جایگاه مشابه رباعی قرار دارند، اما وزن وزن دار و خاص دوبیتی آن را متمایز می کند.
قالب مثنوی
مثنوی یکی از قالب های شناخته شده و پرکاربرد در شعر فارسی است که ریشه آن به قرن های سوم و چهارم هجری باز می گردد. این قالب عمدتاً برای روایت داستان های بلند عاشقانه، حماسی یا تاریخی به کار می رود و محدودیتی در تعداد ابیات آن وجود ندارد.
ویژگی اصلی مثنوی این است که هر بیت آن دارای قافیه ای جداگانه است؛ به این معنا که دو مصراع هر بیت با هم قافیه دارند، اما قافیه های بیت های مختلف مستقل و متفاوت از یکدیگر هستند. به همین دلیل، مثنوی را گاهی (دوگانی) نیز می نامند، چرا که در هر بیت قافیه به صورت زوجی و مجزا تکرار می شود.
مثال قالب مثنوی
نمونه ای از مثنوی مولوی:
بشنو از نی چون حکایت می کند
وز جدایی ها شکایت می کندکز نیستان تا مرا ببریده اند
در نفیرم مرد و زن نالیده اندسینه خواهم شرحه شرحه از فراق
تا بگویم شرح درد اشتیاق
🔸 در این بیت ها، هر دو مصراع قافیه مشترک دارند، اما قافیه ها در بیت های مختلف متفاوت اند، که مشخصه اصلی قالب مثنوی است.
🔸 این قطعه به زیبایی حال و هوای دلتنگی و جدایی را بیان می‌کند و نمونه بارزی از هنر داستان سرایی در قالب مثنوی است.
قالب مسمط
مسمط نوعی قالب شعری است که از ترکیب چند بخش یا بند به وجود می آید و ویژگی بارز آن یکنواختی وزن عروضی در تمامی این بخش ها است. هر یک از این بخش ها که در قالب مسمط تشکیل شده اند، (رشته) یا (لخت) نامیده می شوند.
ساختار قالب مسمط به گونه ای است که تمام مصراع های هر رشته، به استثنای مصراع پایانی آن، قافیه مشترکی دارند. هر چند وزن این مصراع های پایانی نیز مشابه سایر مصراع هاست، اما قافیه آن ها متفاوت است و برای هر رشته قافیه ای منحصر به فرد به کار می رود. نکته مهم این است که مصراع آخر تمامی رشته ها قافیه ای واحد و یکسان دارند که قالب مسمط را از دیگر قالب ها متمایز می کند.
برای درک بهتر، معمولاً رشته های قالب مسمط شامل ۶ مصراع هستند که به این نوع، (مسمط مسدس) گفته می شود. با این حال، نمونه هایی نیز وجود دارند که رشته هایشان شامل ۳ مصراع (مسمط مثلث)، ۴ مصراع (مسمط مربع)، ۵ مصراع (مسمط مخمس) و غیره است.
مثال قالب مسمط
نمونه ای از مسمط سعدی:
به هر طرف که روم نظر کنم همه جا تویی
چشمم به راه تو خیره است و خدا توییدلم ز غم هجران تو خون است و این همه
بی تو در جهان اندوه و فنا توییهر لحظه که یاد تو آید به دل آرام
نفس به تپش افتد و دعا توییبسکه عشق تو در دلم پیچیده است
چشم و دل و جان و تنم همه تویی
🔸 در این مسمط، هر بند یا رشته از مصراع هایی تشکیل شده که به جز آخرین مصراع، همه قافیه ای مشترک دارند.
🔸 مصراع آخر همه بندها نیز قافیه ای واحد و تکرار شونده دارد که در اینجا تویی است.
🔸 وزن عروضی در کل بندها یکسان است و این هماهنگی، زیبایی خاصی به شعر می بخشد.
قالب ترجیع بند
قالب ترجیع بند از چند بخش مجزا تشکیل شده که هر بخش را خانه می نامند. وزن عروضی در تمامی خانه های این قالب یکسان است، اما قافیه در هر خانه متفاوت است؛ یعنی در هر خانه، مصراع ها قافیه مشترکی دارند، ولی قافیه هر خانه نسبت به سایر خانه ها فرق می کند.
بین هر دو خانه از قالب ترجیع بند، بیتی وجود دارد که از نظر وزن مشابه سایر بخش‌هاست اما قافیه متفاوتی دارد و دقیقاً در بین خانه ها به طور مکرر تکرار می شود. این بیت تکرار شونده را (ترجیع‌بند) یا (بند گردان) می نامند.
مثال قالب ترجیع بند
نمونه ای از ترجیع بند حافظ:
دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند
و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادندگوییا طلوع می‌کند از مشرق وجودم
کزو باز آفتاب هدایتم دادندچون سرو قد قامت برفراز باد می‌دارم
وز هر گزند و آسیبی حفاظتم دادند
🔸 در این شعر، هر (خانه) دارای قافیه خاص خود است اما وزن همه بندها یکسان است.
🔸 بیت ترجیع بند که مکرراً بین خانه ها تکرار می شود، به وحدت کلی شعر کمک می کند و زیبایی ریتمیک خاصی به آن می بخشد.
قالب ترکیب بند
ساختار قالب ترکیب بند بسیار شبیه قالب ترجیع بند است، با این تفاوت که در این قالب، بین خانه ها بیت تکراری دیده نمی شود. بلکه بیت هایی متفاوت با وزن و قافیه ای مشابه در فواصل بین خانه ها قرار می گیرند که به آن ها بند ترکیب گفته می شود.
این قالب معمولاً بر اساس تعداد مصراع های هر خانه یا بخش نام گذاری می شود؛ برای مثال، اگر هر خانه شامل چهار مصراع باشد، قالب را (ترکیب مربع) می نامند و اگر هر خانه پنج مصراع داشته باشد، آن را(ترکیب مخمس) می گویند.
مثال قالب ترکیب بند
نمونه ای از ترکیب بند صائب تبریزی:
دل از غم هجران تو زار و بی‌تاب است
بی تو جهان به چشم من تیره و تار استغم تو در دل من چون آتش برافروخت
بی‌تو زندگی بی معنا و بی قرار استباز آ که دلم به فراق تو به جان رسید
بی تو همه جا پر از اندوه و خار است
🔸 در این شعر، هر بخش یا (خانه) دارای مصراع هایی است که قافیه و وزن یکسان دارند، اما بیت های بین خانه ها (بند ترکیب) متفاوتند و تکراری نیستند.
🔸 این ساختار باعث تنوع و جذابیت ویژه ای در شعر می شود و در عین حفظ آهنگ و ریتم، حالت روایت و کشش خاصی به شعر می بخشد.
قالب مستزاد
قالب مستزاد بر اساس قالب های دیگر شعری مانند غزل، رباعی، قطعه و غیره ساخته می شود. در این قالب، پس از هر مصراع اصلی، شاعر جمله ای کوتاه اضافه می کند که از نظر معنایی با مصراع قبلی مرتبط است، اما این جمله اضافی خارج از وزن اصلی شعر قرار می گیرد.
از آنجا که مستزاد بر پایه قالب های مختلفی شکل می گیرد، نحوه قرارگیری قافیه ها نیز می تواند متنوع باشد. به عنوان مثال، اگر مستزاد بر پایه قالب غزل ساخته شود، نمودار قافیه آن به شکل خاصی خواهد بود که معمولاً در منابع مرتبط با این قالب ارائه می شود.
مثال قالب مستزاد
نمونه مستزاد از حافظ:
دل می رود ز دستم، صاحب دلان خدا را
دردا که راز پنهان خواهد شد آشکارادور فلک را دیدم در کار بند و گسست
من که دیدم از این پرده پرده داران خدا رابرو ای دل که دگر بار به جهان نمانی
برو که بر ما نماند اندیشه فردا را
🔸 در این شعر، پس از هر مصراع اصلی، مصرعی کوتاه تر و مرتبط اضافه شده که خارج از وزن اصلی شعر است.
🔸 این ساختار باعث شده که شعر از نظر معنایی غنی تر و پر جزئیات تر شود و در عین حال ریتم اصلی حفظ گردد.
قالب چهارپاره
اگرچه قالب چهارپاره همزمان با پیدایش شعر نو در سال ۱۳۴۲ هجری قمری معرفی شده است، اما در واقع یکی از قالب های کهن شعر فارسی به شمار می آید. این قالب از چند بند دوبیتی تشکیل شده که وزن همه بندها مشابه است و این بندها از نظر معنایی به هم مرتبط هستند، ولی قافیه های آن ها متفاوت است.
در ساختار چهارپاره، معمولاً مصراع دوم و چهارم هر بند با هم قافیه دارند، در حالی که مصراع های اول و سوم قافیه ای ندارند. نمودار قافیه قالب چهارپاره در ادامه قابل مشاهده است.
مثال قالب چهار پاره
نمونه چهارپاره:
خورشید در آسمان تابان است
پرنده ها به نغمه خوانی رفته اند
نسیم بهار آمده با دستان
شاخه های خشک را سبز کرده اند
🔸 در این چهارپاره، مصراع دوم و چهارم هر بند هم قافیه اند و مصراع های اول و سوم قافیه ندارند.
🔸 وزن و معنی بیت ها مرتبط و هماهنگ است که ویژگی اصلی قالب چهارپاره محسوب می شود.
قالب بحر طویل
بحر طویل یکی از قالب های کمتر رایج در شعر فارسی است که بیشتر در میان اشعار عامیانه دیده می شود. ساختار این قالب بر پایه تکرار پی در پی ارکان سالم عروضی بنا شده و معمولاً در هر مصراع، هم قافیه های میانی و هم پایانی به کار می روند.
نکته قابل توجه درباره بحر طویل، طول زیاد بندهای آن است؛ به طوری که گاهی یک بند می تواند شامل ده ها رکن عروضی باشد، حتی تا بیش از ۱۴۰ رکن نیز گزارش شده است. همین ویژگی باعث شده واژه طویل (بلند) در نام این قالب قرار گیرد.
از نظر درون مایه و چینش قافیه، این قالب شباهت هایی با قصیده دارد، اما گاهی نیز از ویژگی های قافیه ای دیگر قالب ها استفاده می شود. به دلیل تنوع در محل قرارگیری قافیه، امکان ترسیم نمودار مشخصی برای قافیه در این قالب وجود ندارد.
مثال قالب بحر طویل
نمونه بحر طویل از جامی
سقاک الله ای دیار
که از دور روزگار
تهی مانده ای ز یار
من و جان بی قرار
به گرد تو اشکبار
چه پنهان، چه آشکار
چو ابری که در بهار
کند گریه بر چمن
به هر منزل و مقام
که آن سرو خوش‌خرام
به یاران نشسته رام
به عشرت گرفته جام
🔸 ویژگی های این مثال:
بندهایی با طول بلند داریم که نام قالب نیز (طویل) به دلیل این ویژگی انتخاب شده.
در هر مصراع، تکرار ارکان عروضی سالم به وضوح دیده می شود.
استفاده از قافیه های میانی و پایانی (مانند (یار/قرار/اشکبار/آشکار) و (مقام/رام/جام) ساختار مرسوم قالب را حفظ کرده و باعث موسیقی شعر می شود.
قالب های شعری نوین
| قالب شعری نوین | توضیح کوتاه |
|---|---|
| نیمایی | شعری با وزن عروضی، اما قافیه آزاد؛ آغازگر جریان شعر نو |
| سپید | شعری بدون وزن و قافیه سنتی، متکی بر موسیقی درونی و تصویرسازی |
| موج نو | گونه‌ای از شعر نو با بیان پیچیده، کوتاه‌نویسی و تصویرهای مدرن |
در زمان انقلاب مشروطه، تغییرات چشمگیری در جامعه ایران به وقوع پیوست که بخش قابل توجهی از آن شامل تحولات حوزه شعر و ادبیات فارسی بود. در این دوره، گروهی از شاعران سنت های قدیمی را کنار گذاشته و سبک ها و قالب های نوینی در شعر ارائه دادند.
قالب نیمایی
در این قالب شعری، همانند قالب های کهن، وزن عروضی به کار گرفته می شود، اما تفاوت اصلی در این است که تعداد اجزای هر مصراع با یکدیگر برابر نیست. به عنوان مثال، ممکن است مصراع نخست شامل سه رکن و مصراع دوم چهار رکن باشد.
همچنین در قالب نیمایی، مکان قرار گیری قافیه ثابت نیست و شاعر هر جا احساس کند نیاز به قافیه دارد، آن را به کار می برد. به همین دلیل، نمی توان نمودار مشخصی برای قافیه در این قالب رسم کرد.
این قالب را گاهی با نام شعر آزاد نیز می شناسند.
مثال قالب نیمایی
نمونه شعر نیمایی از نیما یوشیج:
سبزه بر دشت و صحرا غوغا می کند
نسیم صبا دل ما را صدا می کندابرها سنگین و باران ها آماده
هر گوشه ای از جهان را صفا می کند
🔹 در این شعر، وزن عروضی رعایت شده اما تعداد اجزای مصراع ها برابر نیست.
🔹 قافیه ها به صورت آزاد و منعطف به کار رفته اند و لازم نیست در جای مشخصی باشند.
🔹 این نمونه به خوبی تفاوت های قالب نیمایی را نسبت به شعرهای کهن نشان می دهد.
قالب شعر سپید
در قالب شعر شاملویی یا سپید، وزن و ریتم وجود دارد، اما این وزن از نوع عروضی نیست. در این سبک، قافیه استفاده می شود، اما جایگاه ثابتی برای آن تعیین نشده است. به همین دلیل، به دلیل نبود ساختار مشخص در چینش قافیه ها، نمی توان نمودار قافیه ای برای این قالب ترسیم کرد.
این قالب شعری نخستین بار توسط احمد شاملو معرفی شد و به همین خاطر، به قالب سپید گاهی (شاملویی) نیز گفته می شود.
مثال قالب سپید
نمونه شعر سپید از احمد شاملو:
زندگی را باید دید
در چشم های باران
و در سکوت نفس ها
گم شدن را باید آموخت
تا یافتن معنا را
🔹 در این شعر، وزن عروضی رعایت نشده و ریتم شعر آزاد است.
🔹 قافیه به صورت آزاد به کار رفته و هیچ ساختار قافیه ای مشخصی ندارد.
🔹 این نمونه نمونه ی بارز شعر سپید است که محدود به قواعد سنتی وزن و قافیه نیست.
قالب موج نو
در قالب موج نو، برخلاف دیگر قالب های شعری، خبری از وزن عروضی یا ریتم موسیقایی نیست. همچنین قافیه در این نوع شعر به کار نمی رود. وجه تمایز موج نو با نثر در این است که شاعر با بهره گیری از آرایه های ادبی مانند تشبیه و استعاره، فضایی معنوی و آهنگین خلق می کند.
از آنجایی که قافیه در این قالب استفاده نمی شود، نمی توان نمودار قافیه برای آن رسم کرد.
شاعرانی مانند احمدرضا احمدی بیش از دیگران در استفاده از قالب موج نو مشهورند.
مثال قالب موج نو
نمونه شعر موج نو از احمدرضا احمدی:
باد می وزد
در سکوت لحظه ها
تنها سایه ها
از گذر زمان می گویند
و من
در میان این بی صدایی
به دنبال صدای تو می گردم
🔹 در این شعر هیچ وزن عروضی یا قافیه ای وجود ندارد.
🔹 با استفاده از تصاویر و آرایه های ادبی، حس و معنایی خاص منتقل شده است.
🔹 این نمونه به خوبی آزاد بودن قالب موج نو را نشان می دهد.
قالب های شعری
سؤالات متداول درباره قالب های شعری
۱. در کدام قالب های شعری از وزن عروضی استفاده می شود؟
تقریباً همه قالب های شعری فارسی، به جز موج نو و شعر سپید، دارای وزن عروضی هستند.
۲. در کدام قالب های شعری از قافیه استفاده می شود؟
در بیشتر قالب ها، قافیه نقشی کلیدی دارد؛ اما در قالب موج نو قافیه معمولاً حذف می شود یا نقشی ندارد.
۳. تفاوت غزل و قصیده در چیست؟
در هر دو قالب، بیت های شعر هم قافیه اند، اما غزل معمولاً کوتاه تر است و بیشتر به موضوعات عاشقانه می پردازد، در حالی که قصیده بلندتر بوده و موضوعاتی مانند مدح، حماسه یا اخلاق را در بر می گیرد.
۴. معروف ترین قالب شعری در ادبیات فارسی چیست؟
قالب غزل از شناخته شده ترین و محبوب ترین قالب ها در شعر فارسی است که از گذشته تا امروز جایگاه ویژه ای دارد.
انواع قالب های شعری
قالب های شعری، ساختارهای بنیادینی هستند که هر شاعر بر بستر آن ها، اندیشه و احساس خود را به تصویر می کشد. از قالب های سنتی مانند قصیده، غزل و مثنوی گرفته تا سبک های نوینی چون نیمایی، سپید و موج نو، هر کدام ویژگی ها و کاربردهای خاص خود را دارند و بازتاب دهنده ی تحولات فکری، زبانی و تاریخی شعر فارسی اند.
شناخت این قالب ها نه تنها به درک بهتر شعر کمک می کند، بلکه مخاطب را با ظرافت های هنری و سبک های گوناگون شاعران ایرانی آشنا می سازد. امیدواریم مطالعه این مقاله، دریچه ای تازه به دنیای پر رمز و راز شعر فارسی برایتان گشوده باشد.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
