ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
تلمیح یکی از ظریف‌ترین و هنرمندانه‌ترین آرایه‌های ادبی است که در آثار بزرگان ادب فارسی همچون حافظ، سعدی، فردوسی، مولوی، عطار و حتی نویسندگان معاصر به‌وفور دیده می‌شود.. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح تلمیح یعنی چه با مثال از شعر و داستان می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
تلمیح یعنی چه
تلمیح یکی از آرایه ادبی مهم در زبان و ادبیات فارسی است که به سبب پیوند آن با فرهنگ، دین، تاریخ و اسطوره، جایگاه ویژه ای در اشعار و متون ادبی دارد. در این مقاله به زبان ساده توضیح می دهیم تلمیح چیست، چه انواعی دارد و چگونه می توان آن را در شعر و نثر تشخیص داد. همچنین تفاوت آن را با آرایه تضمین بیان کرده و نمونه هایی از تلمیح را مرور می کنیم.
معنی لغوی تلمیح
تلمیح در لغت به معنای با گوشه چشم نگریستن یا اشاره غیرمستقیم است. در اصطلاح ادبی، تلمیح آرایه ای است که در آن نویسنده یا شاعر به داستان، رویداد، آیه قرآن، حدیث، افسانه یا شخصیتی تاریخی و اسطوره ای اشاره می کند، بدون آن که ماجرا را به طور مستقیم و کامل بیان کند.
مثال برای تلمیح
مثال از حافظ: به یاد لاله زار و خال یارم، چمن بدمیده است.
در این بیت، لاله زار به طور غیرمستقیم به غم و فراق اشاره دارد، بدون آنکه به طور واضح توضیح داده شود.
مثال از فردوسی: چو ایران نباشد تن من مباد
در اینجا اشاره به ایران به عنوان یک نماد است، که فراتر از یک کشور جغرافیایی، به هویت و فرهنگ ایران اشاره دارد.
مثال از مولانا: گفتی که سمرقند و بخارا هر دو به یک رویی است
در اینجا، اشاره به سمرقند و بخارا نه تنها به عنوان مکان های جغرافیایی است بلکه به عنوان نمادهای بزرگی فرهنگی و تمدنی در تاریخ ایران و دنیای اسلام می باشد.
انواع تلمیح
آرایه ادبی تلمیح از نظر نحوه بیان و خلاقیت شاعر به دو نوع تقسیم می شود:
تلمیح ساده
در این نوع، شاعر به طور مستقیم و ساده به یک داستان یا شخصیت معروف اشاره می کند. این نوع تلمیح قابل فهم تر است و بیشتر در کتاب های درسی یا متون آموزشی کاربرد دارد.
مثال: یوسف گم گشته باز آید به کنعان، غم مخور
تلمیح پیچیده
در تلمیح پیچیده، شاعر با خلاقیت و نوآوری، اشاره ای غیرمستقیم، هنرمندانه و گاهی نمادین به داستان می کند. در این نوع، مخاطب برای درک مفهوم باید تلاش ذهنی بیشتری کند.
مثال: در کمان خانه ی ابروی تو در گاهِ نگاه / تیرهاییست که در ترکش کی آرش نیست (اشاره ای غیرمستقیم و شاعرانه به آرش کمانگیر)
کاربرد تلمیح در ادبیات
هدف از به کارگیری آرایه ادبی تلمیح، القای معناهای عمیق تر، ایجاد تداعی ذهنی و افزایش بار هنری اثر است. استفاده از تلمیح باعث می شود مخاطب با توجه به پیش زمینه ذهنی خود، مفهوم پنهان جمله را درک کند و از این بازی معنایی لذت ببرد.
چگونه تلمیح را تشخیص دهیم
برای تشخیص تلمیح باید با داستان های معروف ایرانی، قرآنی، مذهبی و اسطوره ای آشنا باشیم. هر گاه در شعری به یکی از این داستان ها یا شخصیت ها به طور غیرمستقیم اشاره شود، می توان آن را تلمیح دانست. مثلاً اشاره به چاه و کنعان ذهن ما را به ماجرای حضرت یوسف هدایت می کند.
داستان‌های ادبی تلمیح
- لیلی و مجنون
- شیرین و فرهاد
- خسرو و شیرین
- بیژن و منیژه
- رستم و سهراب
نمونه‌هایی از تلمیح در شعر
تلمیح (از ریشه “لمح”) یعنی اشاره کردن به یک موضوع آشنا، معروف یا مقدس، به‌گونه‌ای که مخاطب اهل ادب یا آشنا با تاریخ و فرهنگ، با شنیدن آن، معنای ضمنی یا پیام اصلی را درک کند، حتی اگر آن موضوع به‌صراحت بیان نشده باشد.
تلمیح به داستان حضرت یوسف
سعدی: «یوسف به زر فروخت نه کم از غلام نیست/اینم عجب که گاه بود مرد را بها»
در این بیت سعدی به داستان یوسف پیامبر اشاره دارد که برادرانش او را به بهای اندک فروختند. سعدی بدون اینکه داستان را توضیح دهد، تنها با آوردن نام یوسف و “فروختن به زر” اشاره‌ای لطیف به آن واقعه کرده است. مخاطبی که با داستان یوسف در قرآن آشناست، به‌سرعت متوجه منظور شاعر می‌شود. این مثال یک تلمیح قرآنی است.
تلمیح به داستان خسرو و شیرین
حافظ: «مزن بر سر من بی‌گنه تیغ/که من تیشه‌ام در کف فرهاد دارم»
در این بیت، حافظ با آوردن نام «فرهاد» و «تیشه» تلمیحی به داستان عشق فرهاد و شیرین دارد. در این داستان، فرهاد عاشق شیرین بود و به فرمان خسرو مأمور به کندن کوه شد تا به وصال شیرین برسد. حافظ با بهره‌گیری از این داستان، احساس خود را در قالب آن روایت بیان می‌کند.
تلمیح به اسطوره رستم و سهراب از شاهنامه
نیما یوشیج: «پدر در پیِ کشته‌ی خویش گشت/ولی او نمی‌دانست…»
این تلمیح به داستان غم‌انگیز رستم و سهراب است. رستم، بی‌آن‌که بداند، پسر خود سهراب را در میدان جنگ می‌کشد. نیما در قالب شعر نو، با نگاهی معاصر به این داستان اسطوره‌ای پرداخته است. خواننده با آگاهی از این داستان، عمق فاجعه و اندوه آن را در شعر حس می‌کند.
تلمیح به داستان‌های دینی
مولوی: «موسی و فرعون در وجود توست/باید این دو خصم را در خود کشت»
مولانا به داستان مشهور موسی و فرعون اشاره می‌کند، اما با نگاهی عرفانی. او این دو شخصیت را نماد خیر و شر در وجود انسان می‌داند. این نوع تلمیح، هم به قرآن و هم به تأویل عرفانی اشاره دارد.
فرق تلمیح و تضمین
تلمیح: اشاره غیرمستقیم به یک ماجرا یا شخصیت تاریخی، قرآنی یا اسطوره ای.
تضمین: آوردن مستقیم بخشی از شعر یا آیه در متن خود، بدون تغییر.
مثال تضمین: اگر شاعر بگوید: به یاد دارم که گفت حافظ: یوسف گم گشته باز آید به کنعان، این تضمین است نه تلمیح، چون بخش اصلی بیت را عیناً آورده است.
یادگیری آرایه تلمیح
آشنایی با داستان های شاهنامه، قرآن، متون تاریخی و اسطوره ای بسیار مؤثر است. تلمیح می تواند در نظم و نثر به کار رود، اما بیشتر در شعر دیده می شود. تلمیح به اثر ادبی عمق فرهنگی و معنایی می بخشد و سطح درک مخاطب را به چالش می کشد.
آرایه ادبی تلمیح
جمه بندی: تلمیح یکی از زیباترین آرایه های ادبی است که شاعر از آن برای اشاره غیرمستقیم به داستان ها و مفاهیم تاریخی، قرآنی و فرهنگی بهره می برد. شناخت این آرایه نه تنها در درک بهتر شعر و متون کلاسیک مؤثر است، بلکه لذت خواندن ادبیات را نیز دوچندان می کند.
کاربردهای تلمیح
-
افزایش عمق معنایی متن: با یک اشاره کوچک، ذهن مخاطب به دنیایی از مفاهیم رهنمون می‌شود.
-
بیان غیرمستقیم احساسات یا انتقادها: گاه تلمیح راهی است برای بیان مفاهیم حساس یا انتقادی، به‌گونه‌ای پوشیده و هنرمندانه.
-
ارتباط بین متون: با استفاده از تلمیح، نویسنده یا شاعر خود را در گفت‌وگویی با متون پیشین قرار می‌دهد؛ نوعی بینامتنیت (Intertextuality).
-
ایجاز هنری: گفتن مفاهیم عمیق با حداقل کلمات.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
استعاره چیست اموزش با مثال ساده جناس چیست توضیح کامل با مثال تشبیه در ادبیات، تعریف و مثال ساده
مطالب بسیار اموزنده