ادبیات فارسی | دانشنامه کاملی از تحلیل شعر، سبکشناسی، تاریخ ادبیات فارسی
یکی از ابزارهای بلاغی در زبان فارسی است که در آن از واژه‌هایی با تلفظ مشابه اما معانی مختلف استفاده می‌شود. در این بخش از وب سایت ادبیات فارسی، به معرفی و توضیح جناس چیست توضیح کامل با مثال می پردازیم. با ما همراه باشید تا با این موضوع بیشتر آشنا شوید.
جناس چیست
جناس آرایه ادبی است که در آن دو واژه ی هم ظاهر ولی متفاوت المعنا در کنار هم قرار می گیرند. این واژه ها ممکن است: دقیقاً شبیه هم نوشته شوند اما معنی متفاوتی داشته باشند (جناس تام) یا تنها در یک حرف یا صدا تفاوت داشته باشند (جناس ناقص) به این واژه های مشابه، ارکان جناس گفته می شود.
انواع جناس با مثال
در یک دسته‌بندی کلی، انواع جناس، تام و ناقص هستند و خود جناس ناقص نیز به سه نوع اختلافی، حرکتی و افزایشی تقسیم می‌شود.
جناس همسان (تام): دو واژه کاملاً یکسان با معنی متفاوت / «شیر» حیوان و «شیر» خوراکی
جناس ناهمسان (ناقص): ناهمسانی واژه‌ها
جناس ناهمسان اختلافی: ناهمسانی واژه‌ها در یک واج (اول یا وسط یا آخر) / روی و گوی
جناس ناهمسان حرکتی: ناهمسانی واژه‌ها در مصوت‌ها کوتاه / سُر و سَر
جناس ناهمسان افزایشی: ناهمسانی واژه‌ها در تعداد حروف / آزاده و آزاد
جناس تام چیست
کلمه تام در زبان عربی به معنای کامل و تمام است. در علم بدیع، جناس تام به آوردن دو واژه ای گفته می شود که از نظر نوشتار و تلفظ دقیقاً یکسان هستند، اما معنی آن ها متفاوت است.
مثال: برگ سفر ساز و زاد ره برگیر که عاقبت برود، هر که او ز مادر زاد (خواجوی کرمانی)
در این بیت: زاد اول به معنای توشه و آذوقه است. زاد دوم به معنای زاده شدن یا به دنیا آمدن است. هر دو واژه زاد از نظر ظاهر و تلفظ یکسان اند، ولی معنای متفاوتی دارند.
نمونه ای دیگر:صد هزاران گل شکفت و بانگ مرغی برنخاست عندلیبان را چه پیش آمد، هزاران را چه شد(حافظ)
در این بیت: هزاران اول به معنای عدد هزار است. هزاران دوم به معنای بلبل ها (در زبان شعری) است.
جناس ناقص چیست
ناقص به معنای ناتمام یا ناقص است. جناس ناقص نوعی دیگر از آرایه جناس است که در آن، دو کلمه به ظاهر شبیه هستند اما تفاوت هایی جزئی در حروف یا حرکات دارند. این تفاوت ها ممکن است در نوع حروف، تعداد، ترتیب یا شکل آن ها باشد.
جناس ناقص اختلافی
اگر دو واژه تنها در یکی از حروف تفاوت داشته باشند، به آن جناس ناقص اختلافی می گویند.
مثال: شیر / پیر شیر / شیب یاد / یار
در این بیت: دینار نمی خواهم، من عاشق دیدارم اغیار نمی جویم، من شیفته ی یارم (قاسم انوار) دینار و دیدار تنها در یک حرف متفاوت هستند، پس جناس ناقص اختلافی دارند.
جناس ناقص حرکتی
اگر تفاوت دو واژه در حرکت های کوتاه (مصوت ها) باشد، به آن جناس ناقص حرکتی می گویند.
مثال: مهر / مِهر در این بیت: مکن تا توانی دل خلق ریش وگر می کنی، می کنی بیخ خویش (سعدی)
می کنی و می کنی از نظر نوشتاری یکسان هستند، اما با تفاوت در حرکت (کسره و ضمه) معنا عوض شده است.
جناس ناقص افزایشی
اگر یکی از دو واژه فقط یک حرف بیشتر از دیگری داشته باشد، آن را جناس ناقص افزایشی می نامند.
مثال: گر تو به مدارا کنی آهنگ بیابی بهتر بسی از ملکت دارا به مدارا
مدارا یک حرف بیشتر از دارا دارد. بنابراین این نمونه ای از جناس ناقص افزایشی است.
آرایه جناس
آرایه ی ادبی جناس یکی از جذاب ترین شگردهای زبانی در ادبیات فارسی است که باعث زیبایی، آهنگین شدن و گاه طنزآمیز شدن کلام می شود.
آرایه جناس تام
جناس لفظی یکی از انواع جناس است که بر پایه شباهت آوایی میان واژگان شکل می گیرد. در کنار آن، جناس مرکب نیز قرار دارد که خود به سه زیر شاخه تقسیم می شود:
جناس مرکب لفظی: بر پایه تشابه صداها در واژه های مرکب.
جناس مرکب خطی: بر اساس شباهت نگارشی یا نوشتاری میان کلمات.
جناس مرکب اشتقاقی: زمانی رخ می دهد که واژه ها از یک ریشه مشتق شده اند و شباهت آوایی یا معنایی دارند.
آرایه جناس ناقص
جناس اختلافی
جناس افزایشی (زاید)
جناس حرکتی
جناس اشتقاق (ریشه، پسوند)
جناس قلب
جناس قلب بعض
جناس قلب کل
جناس مکرر (پی‌درپی)
جناس مشوش
جناس در کلام
جناس لفظی
جناس لفظی یکی از انواع جناس تام یا همسان به شمار می رود. در این نوع آرایه ادبی، دو واژه از نظر تلفظ کاملاً مشابه اند اما در نوشتار و معنا تفاوت دارند. این شباهت صوتی در کنار تفاوت های معنایی، باعث ایجاد زیبایی و بازی زبانی در متن می شود.
برای نمونه به واژه های خوار و خار، یا خطا و ختا، و همچنین عاجل و آجل توجه کنید. این کلمات به یک صورت تلفظ می شوند اما هم از نظر املایی و هم معنایی با یکدیگر فرق دارند.
نمونه ای از جناس لفظی در بوستان سعدی:
نویسنده را گر ستون عمل، بیفتد نیفتد طناب امل در این بیت، واژه های عمل و امل تلفظی یکسان دارند، اما معنای آن ها متفاوت است: عمل به معنای کار و کردار امل به معنای آرزو و امید.
آرایه جناس مرکب
جناس مرکب یکی از گونه های آرایه ادبی جناس تام است. در این نوع جناس، یکی از واژه ها یک اسم ساده است و دیگری ترکیبی از چند واژه (گروه کلمات یا عبارت مرکب). به عبارت دیگر، یک طرف جناس کلمه ای مستقل است و طرف دیگر عبارتی است که از دو یا چند واژه تشکیل شده است.
انواع آرایه جناس مرکب
انواع جناس مرکب عبارت اند از: مقرون، مرفو، مفروق و ملفق. برای نمونه: در کلمات پروانه و پروا، نه واژه ی پروانه یک اسم ساده است. در مقابل، پروا به معنای ترس و نه حرف نفی است که در کنار هم ساختاری مرکب تشکیل داده اند. در کلمات نسیم و نه، سیم نسیم اسمی ساده به معنای باد ملایم است، اما نه، سیم از دو جزء نه (نفی) و سیم (به معنای نقره) تشکیل شده است.
نمونه ای از کاربرد جناس مرکب در شعر: قربان وفاتم، به وفاتم قدمی نه تا، بوت مگر بشنوم از روزن تابوت (عباس صبوحی)
در این بیت، واژه ی تابوت (صندوق حمل جنازه) در برابر ترکیب تا، بوت قرار گرفته است؛ تا به معنای به قصد و بوت به معنای بویت است. این نمونه، کاربردی از جناس مرکب به شیوه ای هنرمندانه در شعر فارسی است.
جناس مرکب مقرون
در جناس مرکب مقرون، دو واژه از نظر ساختار (ساده یا مرکب بودن) با یکدیگر تفاوت دارند، اما شکل نوشتاری آن ها یکسان است. یعنی یکی از واژه ها ممکن است یک اسم ساده باشد و دیگری ترکیبی از چند واژه، اما از نظر ظاهر، کاملاً مشابه اند. توجه داشته باشید که معنای این دو واژه با وجود شباهت ظاهری، متفاوت است.
برای نمونه، واژه ی سلامت در دو کاربرد مختلف به کار می رود: سلامت به معنی عافیت و تندرستی (اسم ساده) سلامت به معنی سلام بر تو (ترکیبی از سلام و ات، یک واژه مرکب)
یا در بیت زیر از سعدی:
هر خم از جعد پریشان تو زندان دلی ست
تو نگویی که اسیران کمند تو کمند
در این بیت، واژه ی کمند دو بار آمده است: بار اول کمند به معنی زلف یا گیسو است (اسم ساده) بار دوم کمند از ترکیب کم هستند ساخته شده و معنای کاملاً متفاوتی دارد (واژه ای مرکب) در هر دو مثال، با وجود تفاوت معنایی و ساختاری، شکل ظاهری واژه ها یکسان است و همین ویژگی، جناس مرکب مقرون را به وجود می آورد.
جناس مرکب مفروق
جناس مرکبی نوعی از آرایه ادبی جناس است که در آن دو واژه از نظر ساده یا مرکب بودن و همچنین از نظر شکل نوشتاری با یکدیگر تفاوت دارند.
برای نمونه، در این بیت از سعدی:
شاهان زمانه خصم بر دار کشند
و آن نرگس بیدار تو بی دار کشند
واژه ی بیدار در مصرع دوم، نخست به معنای هوشیار و ناخفته و به صورت یک واژه ی ساده به کار رفته است؛ اما در ادامه ی همان مصرع، بی دار به معنای بی دار، یعنی بدون چوبه ی دار است که واژه ای مرکب به شمار می آید.
بنابراین، این دو واژه از نظر ساختار (ساده و مرکب بودن) و ظاهر نوشتاری متفاوت اند و نمونه ای از جناس مرکب محسوب می شوند.
جناس مرکب مرفو
جناس مرکب مرفو یکی از انواع آرایه ادبی جناس مرکب در ادبیات فارسی است. در این نوع جناس، یکی از واژه ها اسم ساده است و واژه ی دیگر از ترکیب یک اسم با حرفی از واژه ی قبلی ساخته می شود.
برای نمونه، در این بیت: چاره ی ما ساز که بی یاوریم گر تو برانی، به که روی آوریم
کلمه ی یاوریم یک اسم ساده است (اگر شناسه ی فعلی را در نظر نگیریم). اما …ی آوریم در مصرع دوم، ترکیبی است از یک اسم و حرف ی که از پایان کلمه ی قبل به آن اضافه شده است. این پیوند آوایی، باعث ایجاد جناس مرکب مرفو میان دو واژه شده است.
کاربرد جناس در شعر و نثر فارسی
جناس در شعر و نثر فارسی به ویژه برای ایجاد زیبایی، تنوع در زبان و تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطب استفاده می‌شود. این آرایه به شاعران و نویسندگان این امکان را می‌دهد که با استفاده از کلمات مشابه و متفاوت، تصاویری بدیع و بی‌نظیر ایجاد کنند.
همچنین جناس می‌تواند باعث ایجاد ابهام یا چندمعنایی در آثار ادبی شود که این ویژگی در برخی متون فلسفی یا عرفانی بیشتر مشاهده می‌شود.
مثال‌های جناس در آثار شاعران بزرگ فارسی
در شعر سعدی، حافظ و مولانا به وفور از جناس استفاده شده است. برای مثال، در بیت زیر از سعدی: “عمل و امل تلفط یکسان اما شکل نوشتاری و معنای متفاوت دارند.” در اینجا “عمل” به معنی کار و “امل” به معنی آرزو است، که هر دو تلفظ مشابهی دارند اما معنای متفاوت.
در شعر حافظ: “هزاران در مصرع اول: عدد هزار و هزاران در مصرع دوم: به معنی بلبل‌ها”
چگونه آرایه ادبی جناس را تشخیص دهیم
اولین گام برای شناسایی هر آرایه ادبی، مطالعه دقیق و مشاهده موشکافانه متن است.
ضروری است که متن یا شعر را کاملاً درست و با تلفظ صحیح بخوانید. توجه ویژه به حرکات و تأکید های کلمات اهمیت زیادی دارد.
می‌توانید از منابع صوتی اشعار استفاده کنید تا تلفظ صحیح واژه‌ها را بشنوید؛ این روش به شما کمک می‌کند شباهت‌ها و تفاوت‌ها، به‌ویژه در انواع جناس، بهتر درک شوند.
گام بعدی، بررسی معنای واژه‌هاست؛ این موضوع در جناس تام اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا شکل نوشتاری و تلفظ کلمات کاملاً مشابه است و تنها تفاوت آن‌ها در معنا قرار دارد. با رعایت این نکات و آشنایی با انواع جناس، قادر خواهید بود نوع جناس را به درستی تشخیص دهید.
آرایه جناس در جمله
در بیشتر انواع آرایه ی ادبی جناس که تاکنون بررسی شد، تمرکز بر شباهت میان کلمات بود؛ یعنی ارکان جناس، واژه هایی بودند که از نظر ظاهر یا صدا شبیه یکدیگر بودند. اما نوع دیگری از جناس وجود دارد که فراتر از سطح کلمه می رود و آن جناس در کلام است.
برای مثال در این بیت از مولانا: چون از او گشتی، همه چیز از تو گشت چون از او گشتی، همه چیز از تو گشت
در نگاه اول، هر دو مصرع کاملاً یکسان به نظر می رسند. اما اگر با دقت به معنا توجه کنیم، درمی یابیم که: در مصرع اول، گشتی به معنای به او پیوستی است. در مصرع دوم، گشتی به معنای از او دور شدی یا رویگردان شدی است.
با وجود تکرار ظاهری کلمات، معنای کلی جمله ها تفاوت دارد و این تفاوت تنها با توجه به بافت معنایی و لحن بیان آشکار می شود. به همین دلیل این آرایه را جناس در کلام می نامند؛ چرا که شباهت در سطح جمله است، نه صرفاً واژه.
جناس و سجع
در آرایه های ادبی، سجع و جناس هر دو به شباهت هایی میان واژه ها توجه دارند، اما از دو جنبه متفاوت بررسی می شوند.سجع به آهنگ و وزن واژه ها مربوط می شود. در این آرایه، کلمات دارای وزنی مشابه هستند، حتی اگر تعداد یا نوع حروف آن ها متفاوت باشد. به عبارت دیگر، شباهت در صدا و آهنگ کلمات مهم است، نه شباهت ظاهری آن ها.
مثال: وفادار و آموزگار این دو واژه با اینکه از نظر ساختار حروف تفاوت دارند، از نظر وزن و آهنگ به هم شبیه اند. (معنای کلمات در اینجا در نظر گرفته نمی شود.)
در مقابل، جناس بر شباهت ظاهری کلمات تمرکز دارد. واژه های متجانس از نظر تعداد و نوع حروف تقریباً یکسان اند، اما ممکن است وزن و حتی معناهای متفاوتی داشته باشند.
مثال: سوزن و سوزان این دو واژه از نظر شکل ظاهری شباهت زیادی دارند (تفاوت تنها در یک حرف است)، اما از نظر وزن و معنا با هم متفاوت اند.
جناس و تکرار
جناس یعنی دو کلمه که از نظر نوشتاری نزدیک یا مشابه‌اند اما معنای متفاوتی دارند. اما تکرار به معنای استفاده مجدد از یک واژه است که از لحاظ نوشتن، تلفظ و معنی کاملاً یکسان است. بنابراین در تکرار تفاوت معنایی وجود ندارد.
نکات مهم: در جناس، به «ی نکره»، «تر»، «ترین»، «ضمیر های متصل» و «نشانه های جمع» توجه نمی کنیم، زیرا این موارد تأثیری بر اصل کلمات ندارند.
برخلاف واج آرایی، در جناس شکل نوشتاری واژه ها اهمیت دارد (مثلاً در جناس لفظ، بیشتر به نحوه نوشتن واژه ها توجه می شود تا تلفظ آن ها).
کلمات مخفف جناس ایجاد نمی کنند، چون شرط جناس تفاوت در معناست. مثلاً «ره» و «راه» جناس نیستند چون معانی شان به هم نزدیک است.
⏬مقالات پیشنهادی برای شما عزیزان⏬
تشبیه در ادبیات، تعریف و مثال ساده استعاره چیست اموزش با مثال ساده آرایه ادبی جناس
مطالب خوب و اموزنده